Jūratė KIAUPIENĖ, Europa Środkowa i "zagubione" Wielkie Księstwo Litewskie

• | Print |
•  Email

Details

Category: Historia i kultura

Historycy XX wieku dużo już dyskutowali o podziale Europy na regiony, o ich modelach historycznych, o treści i kształcie pojęć określających takie jej części, jak Europa Wschodnia, Zachodnia, Południowa, Północna. W kontekście tych rozważań nazwanie Wielkiego Księstwa Litewskiego „zagubionym” nie będzie się wydawało nieodpowiednim dla języka naukowego, jeżeli przypomnimy sobie, że położenie geograficzne i okoliczności historyczne zdecydowały o szczególnej sytuacji powstałego w XIII wieku państwa litewskiego, którą to sytuację można scharakteryzować jako „stan przejściowy...”, na pograniczu sprzecznych wpływów i oddziaływań politycznych i cywilizacyjnych. Od samych początków państwa litewskiego przychodziło mu często bronić swego prawa do istnienia przed różnymi wojnami i okupacjami, ale także czynić zabiegi dyplomatyczne, by wspólnota państw europejskich uznała, zrozumiała i przyjęła je. Jeśli przyjrzymy się obecnej sytuacji Republiki Litewskiej, temu, w jaki sposób szuka ona dla siebie miejsca w systemie politycznym państw europejskich, rozpoznamy szczątkowe tylko zmiany tego stanu rzeczy. Podobnie litewskie koncepcje historiograficzne też dopiero poszukują swojego miejsca we współczesnej historiografii europejskiej. Dlatego właśnie, podejmując kwestię przynależności regionalnej państwa litewskiego, trudno nakreślić wyraźną granicę pomiędzy historią a polityką i wyodrębnić to, co jest historiografią „czystą”. Historia, polityka i historiografia wpływają na siebie wzajemnie, a skutki ich zderzenia czasem zaskakują i historyków, i polityków. Jednym z typowych przykładów takiej sytuacji jest kariera, jaką ostatnio robi w historiografii czasów najnowszych pojęcie Europa Środkowowschodnia, używane dla uogólnienia historii i dnia dzisiejszego krajów tego regionu.

Powstawanie i uściślanie tego pojęcia zajęło uczonym już kilka dziesięcioleci XX wieku i wywołało wiele dyskusji.[1] Historycy litewscy nie wzięli w nich aktywnego udziału, gdyż w pierwszej polowie XX wieku profesjonalna nauka historyczna powstawała dopiero na Litwie, a napięte stosunki polityczne z Polską w latach 1920-1939 ograniczały możliwości uczestnictwa w międzynarodowych debatach, zainicjowanych przez Polaków. Później okupacja sowiecka i wywołana przez nią emigracja części historyków, a także izolacja nauki historycznej rozwijanej w warunkach sowieckich spowodowały, że profesjonalne koncepcje historiograficzne wypracowane na Litwie są na polu międzynarodowych dyskusji znane tylko fragmentarycznie.

Nie da się w jednym artykule przedstawić całościowego przekroju tego wieloplanowego problemu, nie uda się omówić go ani w porządku tematycznym, ani chronologicznym, ocenić jego historiograficznego znaczenia i zaprezentować wszystkich poświęconych mu badań. Chodzi raczej o zabranie głosu w dyskusji na temat pojęcia Europa Środkowowschodnia z perspektywy historii Wielkiego Księstwa Litewskiego i zwrócenie uwagi na pewien aspekt powstawania tego pojęcia.

W XIII w. powstało państwo litewskie, znane od XIV w. pod nazwą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jakie miejsce wyznaczyłby mu w Europie Środkowowschodniej historyk tego pojęcia i regionu?

Nazwa Europa Środkowowschodnia jest umowna. Powstała z potrzeby opisania terytorium, nie będącego ani w pełni Zachodem, ani Wschodem; to raczej „strefa przejściowa” albo „ziemia niczyja...” Europa Środkowowschodnia to może być cały obszar między Bałtykiem, Adriatykiem, Morzem Egejskim i Czarnym (w odniesieniu do niemieckiego i rosyjskiego masywu etnicznego), mogą to być też różne fragmenty tego terytorium albo też wskazany przez Timothy Garton Asha „rdzeń” tego obszaru: Polska, b. Czechosłowacja i Węgry. Na przestrzeni dziejów granice tych państw bardzo się zmieniały, rozszerzały się i kurczyły, w różnych okresach obejmując Litwę, Białoruś, Ukrainę, a także część byłej Jugosławii i Rumunii – pisze Piotr Wandycz we wstępie do swojej książki Cena wolności[2],zatytułowanym „O pojęciu Europa Środkowowschodnia”.

Taki model omawianego regionu, z wyraźnie określonym rdzeniem: Polską, Czechami i Węgrami oraz pozostałymi państwami i narodami na peryferiach, wyraźnie wyznacza Litwie miejsce marginalne, każąc jej własną historię pojmować i interpretować tylko przez pryzmat historii państwa-rdzenia, Polski.

Wróćmy jeszcze do studium Wandycza. Omawiając chronologicznie zmiany sytuacji w regionie w okresie późnego średniowiecza, autor pisze: „Niełatwo jest przedstawić w chronologicznym zarysie najważniejsze wydarzenia polityczne, jakie miały miejsce w Europie Środkowowschodniej w ciągu ponad trzech stuleci. Być może wprowadzenie schematycznego podziału na cztery okresy uczyni nasze rozważania bardziej zrozumiałymi. W pierwszym z tych okresów, obejmującym prawie cały wiek trzynasty, Czechy i Węgry doświadczały ustawicznych zmian, przeżywając na przemian wzloty i upadki. Częściowe zjednoczenie Polski doprowadziło do jej uzależnienia od Pragi. W regionie pojawiły się też dwie nowe siły, Krzyżacy i Habsburgowie, a konsekwencje tego faktu sięgnąć miały w niezwykle daleką przyszłość.

Okres drugi to większa część czternastego wieku. Wszystkie trzy kraje rozwijały się wtedy w uderzająco podobny sposób, powiększając swoją potęgę i zyskując na znaczeniu. Dla Czech i Węgier był to Złoty Wiek”.[3]

Litwę dostrzega Wandycz dopiero w schyłkowym okresie późnego średniowiecza, w kontekście historii Polski, wskazując, że „w przypadku Polski unia dynastyczna z Litwą stała się punktem zwrotnym w historii kraju, a także decydująco wpłynęła na równowagę sił w regionie”.[4]W taki sposób, trochę nieoczekiwanie, w końcu XIV wieku w Europie Środkowowschodniej pojawia się Litwa. Autor charakteryzuje ją jako ogromne, zasobne, ale nie rozwinięte państwo, którego ziemie rozciągają się od Bałtyku niemal po Morze Czarne i obejmują prawie całe terytorium obecnej Białorusi i Ukrainy; wskazuje, że było to dualistyczne państwo bałto-słowiańskie, a kiedy Jagiełło przyjął i wprowadził chrześcijaństwo w 1387 roku, stało się ono katolicko-prawosławne. Z zachodu zagrażał Litwie Zakon Krzyżacki, który, szerząc chrześcijaństwo mieczem, próbował zagarnąć terytorium Litwy. Chcąc zatrzymać Krzyżaków i utrzymać na wschodzie swój stan posiadania, do którego pretendowało rosnące w siłę Księstwo Moskiewskie, Litwa musiała zawrzeć sojusz z Polską. Nie oznacza to jednak, że litewsko-ruskie ziemie Jagiełły zostały inkorporowane do Polski, jak to wynikałoby z aktu unii w Krewię. Dynastia, a nie Polska nadal władała Litwą. Litwini – szczególnie Jagiełłowy kuzyn Witold – wyraźnie dawali do zrozumienia, że nie ścierpią żadnej polskiej własności ziemskiej, żadnego wojska ani innych form interwencji.[5] Kontynuując swą myśl, Wandycz pisze: „Równocześnie postępował stopniowo proces uzachodnienia, a nawet polonizacji litewskich panów i bojarów. Litwa ulegała wpływom polskiej kultury i języka, wydając przy tym wielu znakomitych przywódców, którzy odegrali bardzo istotną rolę w dziejach Polski”.[6] Zdaniem Wandycza, zawarta w 1386 roku litewsko-polska unia dynastyczna przerodziła się w 1569 roku w unię realną.[7] Pisząc o historii regionu w XVII-XVIII wieku, autor jeszcze pamięta o Litwie jako członkini tej, jak ją nazywa, unikalnej federacji (Commonwealth), ale coraz częściej złożoną jej nazwę zamienia na jednoznaczne – Polska. Związek dwu państw zaczyna być konsekwentnie utożsamiany tylko z jednym z nich. W końcu XVIII wieku, pozostaje w koncepcji Wandycza tylko „państwo polskie” i jeden „naród polski”, „rozbiory Polski”, „kwestia polska w Europie”. Wielkie Księstwo Litewskie, które dzięki unii dynastycznej z Polską wyłoniło się w końcu XIV wieku z głębokich peryferii regionu Europy Środkowowschodniej, później się spolonizowało i de facto stało się Polską. Narodowi, który stworzył je jako państwo oraz narodom zamieszkującym i współtworzącym Wielkie Księstwo, miejsce w Europie Środkowowschodniej przysługuje tylko w ramach państwa polskiego.

Historyk węgierski Jeno Szűcs w swoim znanym studium pt. Trzy Europy, dedykowanym pamięci wybitnego teoretyka myśli społecznej i politologa Istvána Bibó, formułuje koncepcję podziału Europy na regiony. Jest on też kontynuatorem tradycji Istvána Bibó, według której procesy społeczne w Europie Środkowowschodniej postrzegane są przez pryzmat rozwoju historycznego Węgier, Czech i Polski. W koncepcji Szűcsa Wielkie Księstwo Litewskie jest tylko składową historii Polski. Autor widzi jedno, w XVI wieku największe pod względem terytorialnym, państwo w Europie - Królestwo Polsko-Litewskie i jedną „wspólnotę polityczną”, którą stanowi szlachta Królestwa Polskiego. Po serii rozbiorów lat 1772, 1793, 1795, zdaniem Szűcsa, z mapy Europy znika sama Polska.[8]

Niemieccy historycy Klaus Zernack i Werner Conze, aktywni współtwórcy historiograficznej koncepcji Europy Środkowowschodniej, wiążą pojawienie się w regionie Wielkiego Księstwa Litewskiego z unią dynastyczną roku 1386. Zernack w swoim studium Europa Wschodnia. Wstęp do jej historii[9] przedstawia model historii Europy Wschodniej, dzieląc ją na cztery wielkie regiony: Europa Środkowowschodnia, Europa Południowo-wschodnia, Europa Północno-wschodnia i Rosja. Państwo litewskie ma w tym modelu swoje miejsce w Europie Środkowowschodniej, którą autor charakteryzuje jako region podlegający ciągłym zmianom historycznym, z centrum zlokalizowanym na terytorium zamieszkałym przez Słowian Zachodnich. To obszar na wschód od linii Elby-Saale-Bohmerwald, wschodni zaś jego kraniec stanowią ziemie Słowian Wschodnich, które w kategoriach kulturowych można określić jako strefę wpływów polsko-litewskich okresu jagiellońskiego.[10] W podsumowaniu Zernack wysnuwa wniosek, że w tym regionie historycznym wytworzyła się specyficzna przestrzeń społeczno-kulturowa. W średniowieczu można go określić jako bałto-zachodniosłowiańsko-węgierską Europę. Proces europeizacji odbywał się pod wpływem kultury zachodniej, a nie bizantyjskiej.[11]

W omówieniu poszczególnych epok w historii Europy Wschodniej od czasu przyjęcia chrztu Zernack nie poświęca uwagi ani aktowi chrztu Litwy w 1251 roku (chrzest Mendoga), ani ogłoszeniu jej królestwem w roku 1253, ani okresowi pogańskiemu po roku 1253. Wielkie Księstwo Litewskie „pojawia się” na horyzoncie historii dopiero w okresie po unii z Polską z roku 1386. Autor podkreśla znaczenie trzech największych krajów w regionie: Polski-Litwy, Czech i Węgier, oraz rolę dynastii Jagiellońskiej.[12] Także w koncepcji Zernacka Wielkie Księstwo Litewskie do czasu rozbiorów 1795 roku (nazywanego przez autora piątą epoką Europy Wschodniej) „roztapia się” w historii Polski. W roku 1795 rozbiorom ulega tylko Polska.

Klaus Zernack przygotował do druku rękopis niedokończonej pracy W. Conze Europa Środkowowschodnia. Od późnej starożytności do XVIII wieku.[13]Definiując pojęcia Europy Środkowej i Środkowowschodniej, ich historię autor odnosi do procesów politycznych, wyznaniowych i kulturowych oraz wywołanych przez nie zmian. Okres historii Litwy do 1386 roku Conze charakteryzuje w kilku krótkich zdaniach, podkreślając, że rozgrywała się ona na styku wpływów wschodnich i zachodnich, w sferze ich nacisków. O miejscu Wielkiego Księstwa w regionie zdecydowały unie z Polską z lat 1386 i 1413, których ukoronowaniem była realna unia lubelska.[14] Omawiając granice geograficzne Europy Środkowowschodniej, autor twierdzi, że w regionie były tylko dwa „narody” szlacheckie: polski i węgierski. One absorbowały wszystkie inne, i tak Księstwo Chorwackie i Wielkie Księstwo Litewskie stosunkowo wcześnie uległy – odpowiednio – madziaryzacji i polonizacji.[15] Historiografia zawiera więcej opracowań, poświęconych Europie Środkowej i Wschodniej, w których region ten jest postrzegany przez pryzmat krajów rdzenia: Polski, Czech i Węgier.[16] Nie będziemy ich wszystkich omawiać, warto jednak zwrócić uwagę na jedną z najnowszych pozycji z tej serii tematycznej, wydaną w Stanach Zjednoczonych.

Jej autorką jest J. W. Sedlar, a zatytułowana jest Europa Środkowowschodnia w średniowieczu. 1000-1500.[17]Charakteryzując ten region, autorka podkreśla, że pod wieloma względami okres między rokiem 1000 a 1500 był Złotym Wiekiem w historii narodów Europy Środkowowschodniej. Na przestrzeni tych pięciu wieków Bułgaria, Serbia, Węgry, Polska czy Czechy stały się w pewnym momencie wielkimi państwami i odgrywały role przywódcze na europejskiej scenie politycznej. Księstwa rumuńskie (Mołdawia i Wołoszczyzna) nie osiągnęły takiego rozwoju, ale za to cieszyły się trwałą niezależnością...[18] W koncepcji Sedlar Wielkie Księstwo Litewskie w ogóle nie istnieje w Europie Środkowowschodniej w okresie 1000-1500. Autorka opisuje, kiedy i w jakich okolicznościach Bułgaria, Serbia, Albania, Węgry, Czechy lub Polska stały się „ofiarą” silniejszych sąsiadów, o tej ostatniej pisząc, że „Polskę w latach 1772, 1793 i 1795 podzieliły między siebie Prusy, Austria i Rosja”.[19] Litwa wspomniana jest w pracy Sedlar tylko w kontekście pojawienia się Zakonów Niemieckiego i Inflanckiego w Europie oraz w ramach historii Polski. Zdziwienie budzi sposób, w jaki autorka definiuje Litwę i Litwinów w średniowieczu: utożsamiają tylko z jej zachodnią częścią - Żmudzią. Omawiając przeszkody na drodze do zjednoczenia się Zakonów Niemieckiego i Inflanckiego, Sedlar wskazuje, że „...pomiędzy nimi leżała Żmudź, pas ziemi z grubsza odpowiadający terytorium obecnej Litwy”. Autorka nie wspomina o fakcie powstania państwa litewskiego w XIII wieku, nadmienia tylko, że do XIV wieku, czyli do unii z Polską, Litwa (Żmudź) była niczym więcej jak tylko małym państewkiem nad Morzem Bałtyckim. Wielki książę Giedymin i jego syn Olgierd rozszerzyli je, przyłączając obszary, które dzisiaj stanowią Białoruś i dużą część Ukrainy. Przy polskiej granicy zaistniało rządzone przez tych książąt ogromne, ale rzadko zaludnione i słabo zintegrowane wewnętrznie państwo. Większość jego terytorium zamieszkiwali wschodni Słowianie, mówiący językiem staroruskim. Litwę etniczną stanowiła Żmudź.[20] Od 1386 roku – unii dynastycznej z Polską, historia Wielkiego Księstwa Litewskiego przedstawiana jest jako integralna część historii Polski. J. W. Sedlar zaznacza co prawda, że za czasów Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka i jego następców podejmowano próby podkreślenia państwowej samodzielności Litwy, ale więź obu dzielnic jednolitego państwa przetrwała aż do rozbiorów Polski w końcu XVIII w.[21]

W nowoczesnej historiografii zachodniej utrwalił się obraz Wielkiego Księstwa Litewskiego jako kraju od końca XIV wieku „wtopionego” w historię Polski. Twórcami tego obrazu byli XIX i XX-wieczni polscy historycy. Kiedy rodziło się pojęcie Europy Środkowowschodniej, obraz ten szeroko rozpowszechnił polski historyk o doskonałej elokwencji – Oskar Halecki. W jego studiach, poświęconych poszczególnym regionom Europy i ich historii,[22] zaakcentowane są dwa momenty odnoszące się do dziejów Wielkiego Księstwa: 1) od 1385 roku – tzw. unii w Krewie rozpoczęła się integracja państwa litewskiego z Polską, a od 1401 roku transformacja więzi dynastycznej w realną federację; 2) Polska odegrała wyjątkową rolę jako pośrednik w procesie europeizacji państwa litewskiego, co spowodowało polonizację społeczeństwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Te czynniki, zdaniem Haleckiego, pozwoliły na połączenie owych dwu państw w jeden niepodzielny organizm państwowy, nazywany Polską. Taka Polska, tak w sensie geograficznym, jak i politycznym, zajmowała obok krajów naddunajskich centralne miejsce w Europie Środkowowschodniej.

Dlaczego schemat interpretacyjny historii Europy Środkowowschodniej, akcentujący trzy kraje rdzenia i przez ich pryzmat opisujący cały rozwój regionu, jest z punktu widzenia historii Wielkiego Księstwa Litewskiego dyskusyjny?

Jeżeli historię ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego i narodów je zamieszkujących potraktujemy tylko jako część składową historii Polski, to powstaje problem wschodniej granicy Europy Środkowowschodniej, tak w okresie do końca XIV wieku, jak i w czasach nowożytnych wieku XIX i XX. Ogromny obszar Europy, na którym od XIII wieku powstał specyficzny model wielonarodowego, wielowyznaniowego państwa, społeczeństwa i kultury, trafia do szarej, pulsującej strefy, „ziemi niczyjej”. W realizującym ten model Wielkim Księstwie Litewskim splotły się tradycje plemion bałtyjskich, Rusi Kijowskiej i europejskiego Zachodu. Nieprzerwanie narastająca, prozachodnia orientacja tego modelu zaznaczała się już przed powstaniem więzi dynastycznej z Polską w roku 1386. Świadczy o tym chrzest władcy litewskiego Mendoga w roku 1251 i założenie diecezji bezpośrednio podlegającej papieżowi. Mendogowy chrzest nie przyjął się, a Litwa, stanowiąca rdzeń państwowy Wielkiego Księstwa, pozostała pogańska aż do końca XIV wieku. W okresie do akcji chrystianizacyjnej Jagiełły w roku 1387 niejednokrotnie wielcy książęta próbowali przyjąć chrzest. Wszystkie te próby były skierowane ku Zachodowi, dążono do chrztu w obrządku katolickim, mimo konfliktu zbrojnego z Zakonem i terytorialnego rozwoju państwa w kierunku wschodnim, a więc i rosnącej liczby prawosławnych. Panująca dynastia Giedyminowiczów wyznaniowo wyraźnie zwracała się ku Zachodowi.[23] Możliwość wyboru, nie dostrzeżoną przez Wandycza, miał wielki książę Jagiełło, zanim jeszcze przyjął chrzest i w wyniku małżeństwa z Jadwigą został królem katolickiej Polski. Alternatywą było przyjęcie prawosławia wraz z moskiewskim tronem książęcym poprzez zawarcie innego małżeństwa. Mimo charakterystyki wyznaniowej mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego – patrymonium Jagiełły, i innych okoliczności, wiążących go ze środowiskiem prawosławnym (jego matka, księżna Julianna, była prawosławna), wybrał on katolicyzm i Polskę.

Na orientacji prozachodniej opierała się też cała polityka państwowa Jagiełłowego kuzyna Witolda, tak w jego dążeniu do zapewnienia sobie pozycji samodzielnego władcy Litwy, jak i w próbach zdobycia dla Litwy statusu królestwa. Witold szukał oparcia nie gdzie indziej, a u ówczesnych wrogów Litwy – Krzyżaków. Zabiegał i zdobył uznanie oraz zgodę na koronowanie się na króla Litwy od cesarza Zygmunta. Wprowadzone przez Witolda reformy wewnętrzne radykalnie zmodernizowały społeczeństwo Wielkiego Księstwa i wzmocniły okcydentalistyczne tendencje rozwoju nie tylko na ziemiach etnicznie litewskich, ale i ruskich. Na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego rozwinęło się społeczeństwo, które pod względem zasad organizacyjnych w sposób istotny różniło się od terytoriów byłej Rusi, znajdujących się pod wpływem moskiewskim. Jeszcze przed ustanowieniem więzi dynastycznej z Polską społeczeństwo to poszukiwało dróg i sposobów integracji kulturalnej i ideologicznej z Europą Środkowowschodnią. Później prowadziło ono te poszukiwania, nie tylko korzystając z więzi dynastycznych Jagiellonów Giedyminowiczów z Polską, ale także samodzielnie.

Świadczy o tym XVI-wieczny protestancki ruch wyznaniowo-kulturalny, przygotowanie i publikacja tekstów w języku litewskim, specyficzne przejawy kultury ziem słowiańskich. W wieku XVI, kiedy narody Europy pytały o swe pochodzenie i tworzyły różnorodne jego teorie, kiedy w Polsce rozpowszechniała się i utwierdzała ideologia sarmacka, w Wielkim Księstwie została stworzona i przyjęta teoria rzymskiego pochodzenia Litwinów. Trudno będzie wyjaśnić ten ostatni fenomen, jeżeli w Wielkim Księstwie Litewskim widzi się tylko połączone z Polską od 1386 roku państwo, kontaktujące się z Europą wyłącznie za polskim pośrednictwem.

Trudno też nie zauważyć, że wielonarodowa społeczność szlachecka Wielkiego Księstwa w XV i XVI wieku zjednoczyła się na bazie ideologii państwowości, tworząc własny „naród polityczny”. Społeczność ta nie połączyła się z polskim „narodem politycznym”. Współczesny historyk litewski Alvydas Nikžentaitis tak charakteryzuje ten proces: „Nietrudno zauważyć, że rozwój litewskiego narodu politycznego wyraźnie zintensyfikował się w końcu XIV wieku. Jednak nie chrzest – jak by można było przypuszczać – był tego przyczyną, ale ukształtowanie się samodzielnego stanu szlacheckiego. Bojarstwo stało się głównym nośnikiem poczucia narodowego na Litwie. Słabą rolę Kościoła w formowaniu litewskiego narodu politycznego uznać można za litewską specyfikę, która wynikała z faktu późnego chrztu i małej liczebności „kadr narodowych” po chrzcie. Dopiero po jakimś czasie, mniej więcej od końca XV i połowy XVI wieku w ten proces włącza się też duchowieństwo.

Litewski naród polityczny nie był jednolity. Jak wszędzie, tak i tu tworzyli go tylko przedstawiciele warstw szlacheckich. Bazę etniczną narodu politycznego stanowiła arystokracja litewska i żmudzka, a później, od drugiej połowy XV wieku, weszło do niego także bojarstwo ruskie. Jednym z najważniejszych akcentów owego wejścia był pokój w Mielniku, w preambule którego przedstawiciele ziem ruskich w składzie państwa litewskiego deklarowali: »Nos, Lithuani...«“.[24]

Wymienianie podobnych faktów, świadczących o odrębności Wielkiego Księstwa od Polski, moglibyśmy ciągnąć aż do końca XVIII wieku, kiedy przyjęcie Konstytucji 3 maja wywołało natychmiastową reakcję w postaci deklaracji o suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego. 20 października 1791 jego przedstawiciele osiągnęli najważniejszy cel – Zaręczenie Obojga Narodów (a więc wzajemne gwarancje). W akcie tym Wielkie Księstwo Litewskie uznane zostało za równą Polsce, drugą część dualistycznej Rzeczpospolitej. Akt Zaręczenia porównywany był do unii lubelskiej. Przewidywano, że ma się on stać częścią pacta conventa. Okazuje się więc, że nawet w okresie rozbiorowym istniały siły polityczne, broniące suwerenności Wielkiego Księstwa Litewskiego na poziomie państwowym, a w Europie Środkowowschodniej, obok Polski, była Litwa. Wszystkie te fakty są dobrze znane, ale rzadko przywoływane przy definiowaniu regionu.

W przestrzeni publicznej Wielkiego Księstwa formowały się przez 500 lat, oparte na zasadach zachodnich, tradycje państwowości i kultury trzech nowoczesnych narodów: białoruskiego, litewskiego i ukraińskiego. Wpływu tych tradycji doświadczyli w pewnym stopniu zamieszkujący Inflanty przodkowie obecnych Łotyszy i Estończyków. W oparciu o te tradycje w XIX wieku, w głębi społeczeństwa byłego Imperium Rosyjskiego kształtowały się nowoczesne narody.

Taki pogląd na Wielkie Księstwo Litewskie w żaden sposób nie neguje istnienia czynnika wpływów. Na społeczeństwo Wielkiego Księstwa oddziaływały z jednej strony ruskie tradycje wschodnie, z drugiej polskie i zachodnie. Jednak narody – spadkobiercy jego historycznych tradycji państwowych znajdą swoje miejsce w XIX i XX-wiecznej Europie Środkowowschodniej wtedy tylko, kiedy żadna z tych tradycji nie będzie ani negowana, ani absolutyzowana. Wtedy bardziej zrozumiały i konkretny stanie się proces powstawania nowoczesnych narodów w regionie, zaistnienie państw narodowych: Litwy, Łotwy, Estonii w roku 1918 i dzieje XX wieku aż do dzisiaj, gdy po rozpadzie Związku Sowieckiego na mapie politycznej Europy znowu pojawiły się niepodległe i suwerenne państwa: Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś i Ukraina, których korzenie historyczne tkwią w dziejach Wielkiego Księstwa Litewskiego XIII-XVIII wieku. Wschodnia granica Europy Środkowowschodniej nie będzie już dyskusyjna i „pulsująca”. Trwała, oparta na stuletnich tradycjach europejskich, orientacja polityczna, społeczna i kulturowa współczesnej Litwy i pozostałych państw bałtyckich również stanie się bardziej zrozumiała. Podobnie jak teza, że „perspektywa regionalna pozwoli być może czytelnikowi wznieść się ponad historie narodowe, które mogą być i często są wąskie, pozbawione kontekstu i zabarwione egocentryzmem. Historia porównawcza regionu pomaga uniknąć tych braków, gdyż podkreśla różnice i podobieństwa, przez co pozwala szerzej spojrzeć na historię narodów”.[25] Teza ta sformułowana we wstępie do książki Piotra Wandycza, stanie się bardziej realistyczna.

Wilno – Kowno 1996

• < Prev