Miglė BARTUŠKAITĖ, Apolonijus ŽILYS, Jūratė IMBRASAITĖ, Ocena systemu sowieckiego a stosunek do demokracji na Litwie

Zasady demokratyczne opierają się na pewnych idealistycznych wartościach i celach, które stają się elementami organizacji społecznej i dyskursu politycznego. W praktyce polityka państw demokratycznych opiera się na koncepcji kultury politycznej, w której treść dyskursu politycznego zależy od codziennych relacji elit politycznych i zwykłych obywateli[1]. Stosunki te są często konfliktowe i wielostronne, gdyż przeciwległe bieguny stosunków społecznych angażują się za pośrednictwem różnorodnych wartości, norm czy nawet symboli[2].

Gabriel Almond i Sidney Verba twierdzą, że kultura polityczna obywateli, ujawnia relacje między elitą, instytucjami publicznymi i obywatelami, a także stopień konsolidacji systemu demokratycznego, dlatego jest ważnym przedmiotem analizy[3]. Badając jedynie elity polityczne, otrzymujemy niepełny obraz kultury politycznej, a rola pozostałej części społeczeństwa, zakres jej poparcia dla zasad i praktyk demokratycznych pozostają niejasne. Jako że postsowiecka przeszłość kształtowała i nadal kształtuje specyficzną teraźniejszość, należałoby zbadać wątek wpływu sowieckiej przeszłości i jej wpływu na litewską rzeczywistość społeczną, a jednocześnie na poglądy i zachowania obywateli[4].

Socjolodzy, politolodzy i antropolodzy w swoich pracach badali normatywne aspekty litewskiej kultury politycznej, ujawniając związek między wyznawanymi wartościami a zachowaniami odbiegającymi od normy[5], badali też wizerunek społeczny urzędnika państwowego[6], wpływ myślenia sowieckiego na ocenę współczesnego systemu gospodarczego Litwy[7], wpływ wyznawanych wartości na formy zaangażowania obywatelskiego[8].

W niniejszym artykule kultura polityczna jest rozumiana jako jednolity zespół różnorodnych wartości, który poddany był wpływom różnych przejawów dostatku w okresie sowieckim. Paternalistyczny stosunek państwa do obywateli, który wynikał z dystrybucji dóbr ekonomicznych w Związku Radzieckim, prowadził do upowszechnienia postawy obywatela pasywnego. Dlatego też podejście do wartości, postawy moralne i praktyki zachowań, które ukształtowały się w okresie sowieckim są nadal aktualne, gdy oceniana jest jakość demokracji na dzisiejszej Litwie.

Celem tego artykułu jest określenie szczególnych cech, którymi odznacza się wpływ okresu sowieckiego na ocenę demokracji na Liwie i związana z tym charakterystyka wizerunku społecznego obywatela współczesnej Litwy.

 

Związki między kulturą polityczną a oceną okresu sowieckiego

 

W artykule zostanie podjęta próba wytłumaczenia konkretnych nastawień mieszkańców Litwy do systemu demokratycznego, wykorzystująca analizę oceny sowieckiego i obecnego systemu rządów na Litwie. Element poznawczy i emocjonalny określają wartości i przekonania typowe dla kultury politycznej, które opierają się na funkcjonujących w społeczeństwie normatywnych standardach systemu politycznego.

Kultura polityczna może być określona jako heterogeniczny zbiór poznawczych, wartościujących i emocjonalnych orientacji społecznych, związanych z systemem politycznym. Rozwój kultury politycznej jest nierozerwalnie związany z relacjami między modernizacją i tradycjonalizmem, gdyż kultura polityczna jest nieodłącznym elementem kultury ogólnej[9]. Demokratyczna kultura polityczna musi się odznaczać ciągłością, która jest określana jako tradycjonalizm zachowany w procesie modernizacji. Pragnąc zapewnić efektywne oddziaływanie kultury politycznej, zmiana systemu politycznego musi się odbywać stopniowo i niechaotycznie, gdyż każdy kataklizm rozbija społeczność i rodzi polaryzację. Procesy modernizacyjne i ciągłość tradycjonalizmu zapewniają komunikowanie kultury politycznej[10].  Podejmowanie decyzji politycznych musi się opierać na zasadzie konsensusu, który łączy interesy różnych grup społecznych i w ten sposób zapewnia ciągłość demokracji[11].

W okresie sowieckim obywateli i partię oraz nomenklaturę łączyły stosunki paternalistyczne, gdyż jedynie obywatele posłuszni wobec partii mogli otrzymać swoją część dobrobytu[12]. Specyficzne normy zachowania, modele relacji z instytucjami władzy i postawy, które utrwaliły się w systemie sowieckim wciąż oddziałują na polityczną kulturę dzisiejszej Litwy i pozostałych państw postsowieckich[13]. Przejście do gospodarki rynkowej było nowym wyzwaniem dla społeczeństwa litewskiego i jego rozumienia demokracji[14]. Brak zaufania w stosunku do instytucji władzy, bierne uczestnictwo społeczeństwa w procesach demokratycznych można wytłumaczyć wyuczoną w okresie sowieckim postawą pasywną. Niektórzy przedstawiciele nauk społecznych, podkreślając istotność dziedzictwa okresu sowieckiego, stawiają pytanie, czy nadal trzeba mówić o przestrzeni postsowieckiej, skoro od rozpadu bloku komunistycznego minęło już ponad dwadzieścia lat, czy można przemiany społeczne na tym obszarze sprowadzać jedynie do związków między socjalizmem, kapitalizmem i demokracją[15]. Mimo tych wątpliwości inni autorzy utrzymują, że „nienaturalna”, nagła i bezkompromisowa transformacja społeczno-polityczna oraz przejście od gospodarki planowej i sowieckiej modernizacji do gospodarki rynkowej pozwalają twierdzić, iż na Litwie ukształtowała się odmienna, specyficzna nowoczesność i specyficzna kultura polityczna[16].

Brak zaufania wobec instytucji władzy w państwach postsowieckich jest bezpośrednio wywodzony z braku dostatku ekonomicznego. Polityzacja gospodarki planowej w okresie sowieckim, stworzyła wizerunek polityki, która miała odpowiadać za osobisty dostatek jednostek. Gospodarka w okresie sowieckim opierała się na pionowych porozumieniach administracyjnych między ministerstwami czy między ministerstwami i sektorem przemysłowym, przy całkowitym odrzuceniu mechanizmu popytu i podaży[17]. Gospodarka planowa tworzyła wielkie fabryki przemysłowe i prowadziła centralizację rolnictwa, tworząc kołchozy. Przy przejściu do gospodarki rynkowej wielkie ekonomiczne przedsięwzięcia (fabryki, kołchozy) były rozwiązywane bez żadnej alternatywy. Po dezorganizacji kołchozów – państwowych przedsiębiorstw rolnych, służących gospodarce planowej, na obszarach wiejskich zabrakło gwarantów stabilności ekonomicznej[18]. Proces transformacji w sferze ekonomicznej reprodukował poczucie nierówności, nierówności wobec prawa, powszechnego rozczarowania, niezadowolenia[19].

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości normy społeczne zaczęły się zmieniać, dążenie do bogactwa stało się nie tylko dozwolone, ale i konieczne, aby zyskać uznanie i wysoki status społeczny. Posiadanie zasobów rzadkich oraz dążenie do ich zdobycia staje się istotną wartością społeczną, zaś sukces jest kojarzony z indywidualnymi cechami charakteru, które przesądzają o pozycji osoby w społeczeństwie[20]. Antropologiczne i etnograficzne badania terenowe na Litwie pokazują, że wspomnienia o dobrobycie z okresu sowieckiego są częstym motywem w określaniu stosunku do obecnych realiów życia na Litwie[21]. Jest to szczególnie widoczne w języku potocznym, gdy dobrobyt okresu sowieckiego czy aspekty sowieckiej modernizacji zamieniają się w konkretną perspektywę, która leży u podstaw oceny obecnego życia[22].

 

Metodologia badania

 

W artykule analizowane są dane zgromadzone w ramach badania „Postrzeganie instytucji władzy i działania polityczne na Litwie w 2010 r.: wsparcie dla demokracji czy masowy protest?”, finansowanego przez Litewską Radę Nauki (numer umowy SIN-12/2010). Badanie zostało zrealizowane przez pracowników Katedry Socjologii Uniwersytetu im. Witolda Wielkiego w Kownie. W artykule połączono metodologię ilościową i jakościową, tj. analizie poddano badania surveyowe mieszkańców Litwy i dane uzyskane z grup fokusowych. Badanie ankietowe na próbie reprezentatywnej (n = 1046) przeprowadziła agencja badań opinii społecznej i rynku SIC. Z założenia artykuł skupia się na aktualności kontekstu postsowieckiego i ustaleniu znaczenia konkretnych orientacji wartościujących czy oczekiwań w kulturze politycznej, dlatego dla analizy danych pochodzących z badania ilościowego wybrano zasadę heurystycznej reprezentatywności. Na podstawie odpowiedzi na pytanie – „Jak Pan/Pani ocenia funkcjonujący kiedyś na Litwie system komunistyczny (sowiecki)?” – metodą klasteryzacji k-średnich wyodrębniono dwie grupy respondentów: krytycznie (n=235) i pozytywnie (n=271) oceniających system komunistyczny.

 

Ocena sowieckiego i współczesnego systemu politycznego Litwy

 

Obywatele ciągle oceniają części strukturalne systemu władzy politycznej i administracyjnej oraz pracę aparatu administracyjnego (politykę publiczną, przyjęte ustawy, zapewnienie sprawiedliwości itd.)[23]. Przekonania oraz oceny demokracji i efektywności władzy mogą ujawnić głębszy obraz litewskiej kultury politycznej, dlatego stosunek wobec jakości polityki i efektywności poszczególnych sfer życia Litwy współczesnej i sowieckiej ma niebanalne znaczenie.

Wybrana zasada heurystycznej reprezentatywności, zgodnie z którą mieszkańcy Litwy są pogrupowani według ich oceny systemu komunistycznego, potwierdza, że ci z nich, którzy pozytywnie oceniają cały system komunistyczny, powinni również pozytywnie oceniać odrębne podsystemy systemu komunistycznego, które miały zapewniać jego efektywne działanie. Uzyskane dane wskazują, że mieszkańcy Litwy, pozytywnie oceniający okres sowiecki, najlepiej oceniają dziedziny dobrobytu gospodarczego, zapewnienia sprawiedliwości i równych możliwości w byłym ZSRS. Warto zaznaczyć, że obywatele, którzy pozytywnie oceniają okres sowiecki, są rozczarowani nawet jakością demokracji współczesnej Litwy i lepiej oceniają demokrację (poziom demokracji) w systemie sowieckim (Tabela 1).

Stosunkowo niska ocena zabezpieczenia społecznego, dobrobytu ekonomicznego, zapewnienia sprawiedliwości czy równości szans również świadczą o tym, że ludzie krytycznie oceniający okres sowiecki nie są zbyt zadowoleni z systemu istniejącego dziś na Litwie. Mimo to obywatele negatywnie oceniający system komunistyczny bardziej świadomie oceniają różne aspekty byłego ZSRS i obecnej Litwy, dlatego na współczesnej Litwie wolność działania, poziom demokracji i prawa człowieka są oceniane lepiej niż w okresie sowieckim.

 

Tabela 1 Ocena poszczególnych sfer życia we współczesnej Litwie i w ZSRR

Poszczególne sfery życia

Grupa mieszkańców Litwy

Rangi średnich ocen współczesnej Litwy

Rangi średnich ocen ZSRR

Zabezpieczenie społeczne

Okres sowiecki oceniają krytycznie

304,22***

187,69***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

252,87***

310,60***

Bezpieczeństwo, praca organów ścigania

Okres sowiecki oceniają krytycznie

294,96**

186,69***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

255,11**

297,63***

Dobrobyt ekonomiczny

Okres sowiecki oceniają krytycznie

308,47***

173,73***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

251,91***

340,22***

Prawa człowieka

Okres sowiecki oceniają krytycznie

318,00***

176,80***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

234,30***

320,86***

Poziom demokracji

Okres sowiecki oceniają krytycznie

322,74***

181,96***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

232,51***

320,86***

Wolność (możliwość wyrażania swoich myśli, zajmowania się pożądaną działalnością, podróżowania itd.)

Okres sowiecki oceniają krytycznie

306,56***

199,25***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

252,72***

311,45***

Wymiar sprawiedliwości

Okres sowiecki oceniają krytycznie

301,45***

171,48***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

239,53***

323,07***

Równość możliwości wszystkich członków społeczeństwa

Okres sowiecki oceniają krytycznie

306,09***

174,95***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

246,38***

326,62***

Uwaga: ocena poszczególnych sfer życia na Litwie i w ZSRR wyrażona w skali od 1 do 5 (1 – najniższy, 5 – najwyższy poziom realizacji), w celu ustalenia poziomu istotności wybrano kryterium U Mann-Whitneya *** p = 0,000; ** p < 0,01; *p < 0,05.

 

Różnice w poglądach na system komunistyczny uwidaczniają się przy ocenie odpowiedzialności osobistej czy indywidualnych możliwości wyboru. Respondenci, którzy negatywnie oceniają system komunistyczny, biorą na siebie większą odpowiedzialność za własne życie niż respondenci, których charakteryzuje pewna nostalgia za okresem sowieckim (Tabela 2). Można zaryzykować stwierdzenie, że istnieje związek między sowiecką nostalgią i mniejszym poczuciu odpowiedzialności za swój.

 

Tabela 2 Ocena odpowiedzialności osobistej i wolności wyborów różnych grup mieszkańców Litwy (w skali od 0 do 10: 0 - zupełnie nie jest zależne, a 10 - bardzo zależy)

Odpowiedzialność osobista i wolność wyboru

Grupa mieszkańców Litwy

Rangi średnich

W jakim stopniu Pana/Pani życie zależy od Pana/Pani?

Okres sowiecki oceniają krytycznie

305,72***

Okres sowiecki oceniają pozytywnie

249,38***

Dla ustalenia poziomu istotności wybrano kryterium U Mann-Whitneya. *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05.

 

Wpływ sowieckiego dostatku ekonomicznego na ocenę demokracji we współczesnej Litwie

 

Członkowie grupy fokusowej pozytywnie opowiadali o istniejącym w czasach sowieckich bezpieczeństwie ekonomicznym na rynku pracy, dostępności nauki oraz o zapewnieniu lokum.

Gdy uczyłam się w szkole zawodowej, otrzymałam skierowanie; w Kownie jest akademik. W Kownie zwróciłam się i wysłano mnie do Moskwy. Przyjeżdżasz i wiesz, że wszystko będzie, i wszystko, wszystko otrzymasz…” (bezrobotna, 43 l., miejscowość wiejska).

Czy trzeba było lekarzowi płacić tyle pieniędzy co teraz? (…) Gdzie byś nie pojechał, czy do szpitala (…). Czy jesteś z dzieckiem, czy sam jesteś, wszystko musisz opłacić, jeśli zachorowałeś. Wychowałam czworo dzieci, niczego nie potrzebowałam (pracownica starostwa, 53 l., miejscowość wiejska).

W dyskusji grupy fokusowej ujawnia się kluczowa rola możliwości ekonomicznych w ich życiu. Wypowiedzi i skargi, odwołujące się do idiomu „za ruskich było lepiej”, ilustrują percepcję rzeczywistości społecznej ludzi, którzy nie umieli się dostosować i są zwierciadłem w postrzeganiu teraźniejszości[24]. Respondent, zapytany o możliwości, które stoją dziś przed młodzieżą, w swojej opowieści wraca do okresu sowieckiego:

Teraz taki student studiuje, skończy i tyle z tego. Jego perspektywy są smutne. Nikt na ciebie nie czeka, sam musisz szukać pracy (...) ja miałem skierowanie do gospodarstwa, kiedy skończyłem technikum w Smolnikach. Wszystko było prostsze. (…) Przyjechałeś i od razu cię przyjęli, dali 92 ruble, a to znaczy dobrze (elektryk, 52 l., miejscowość wiejska).

Pytani o ocenę przyszłości uczestnicy dyskusji swoje nadzieje wiążą z rolą młodego pokolenia przy dokonywaniu jakościowej zmiany w przestrzeni politycznej Litwy. W przytoczonym urywku uczestnik dyskusji cieszy się, że doradcy obecnej prezydent Litwy są raczej młodymi ludźmi:

Miło popatrzeć: siedzi Dalia i młodzież, jej doradcy – wszyscy przed trzydziestką, czyż nie? Naprzeciw siedzą starcy, tacy jak ja. Przyszli rozwiązywać problemy (pracownik, 52 l., miasto).

Można zauważyć, że uczestnicy dyskusji, zwłaszcza ci, którzy pozytywnie oceniali różne aspekty systemu istniejącego w okresie sowieckim, projekcje przyszłości i oczekiwania kierują w stronę młodego pokolenia w państwie, które winno zapewnić dobrobyt ekonomiczny. Natomiast swoje możliwości w procesie tworzenia bardziej demokratycznej, wspólnotowej Litwy oceniając sceptycznie. Pozostali uczestnicy dyskusji (młodsi, mieszkańcy miast) przede wszystkim podkreślają osobisty, obywatelski obowiązek i odpowiedzialność w procesie umacniania zasad demokratycznych:

W moim środowisku wszyscy chyba głównie próbują zacząć od siebie. Tak, faktycznie uczestniczą w wyborach. Pewnie, my też widzimy, że co się tyczy Sejmu, to nie da się… Ale może w innych instytucjach są też pozytywne poglądy (administratorka, 26 l., miasto).

Imperatyw zapewnienia dobrobytu ekonomicznego był często poruszany w dyskusji jako kluczowy aspekt stosunków między władzą i obywatelem. Istniejący w okresie sowieckim względny dobrobyt ekonomiczny jest przyczyną kwestionowania efektywności demokracji na obecnej Litwie. Respondent w przytoczonym niżej fragmencie twierdzi, że działająca w czasach sowieckich ostra i scentralizowana kontrola Moskwy nad władzą lokalną zapewniała dobrobyt społeczny i ekonomiczny. „Winę” za brak dobrobytu ekonomicznego obecnie ponoszą demokratyczne zasady rządzenia państwem:

Teraz jest gorzej, bo w tamtych czasach „wykonawców”, partyjnych było mniej i oni, powiedzmy, mieścili się w jednym samorządzie. I jeszcze bywało, że wystarczy na człowieka popatrzeć, bo mieli taką dyscyplinę, że nie daj Boże się rozwieść czy dać złapać po pijaku… Nie dawali mieszkania dlatego, że kucharka jest w ciąży, i policjant (przepraszam, użyję ludowego zwrotu) „zrobił” jej dziecko, więc pojechali do Tereszkowa do Moskwy, otrzymali mieszkanie, bo w Wilnie nie dostali. Tam była dyscyplina i coś z tego „zostawało” ludziom (pracownik, 53 l., miasto).

W wypowiedziach respondentów dotyczących stanu realizacji demokracji i dobrobytu ekonomicznego na współczesnej Litwie można zauważyć różnice, które są skorelowane z cechami obiektywnymi (status społeczny, wykształcenie). Osoby posiadające wyższe wykształcenie kwestionują zalety dobrobytu ekonomicznego budowanego w czasach sowieckich. Respondentka z wyższym wykształceniem opowiada, że dobrobyt ekonomiczny w okresie sowieckim był raczej względny, gdyż braki na rynku nie zapewniały możliwości nabycia podstawowych produktów:

Myślę, że my chyba byliśmy „biedniejsi”. Wszyscy tu mówią „kryzys”. Ile ja musiałam pracować, żeby kupić płaszcz? Wszyscy zapomnieli i teraz mówią, że jest źle. Przez dziesięć-dwadzieścia lat miałam te same buty. Gdybyśmy wszystko zważyli… Zaczęłam pracować w 1973 roku. A co można było kupić i jak wyglądaliśmy? Gdyby przywrócili nas do tamtych czasów, to jakie były nasze uczesania, ubrania i inne rzeczy? To byłoby straszne (nauczycielka, 57 l., miejscowość wiejska).

Podkreślanie aspektów gospodarki deficytu sprzyja bardziej krytycznemu poglądowi na okres sowiecki, a dostatku ekonomicznego z czasów sowieckich nie łączy się ze stanem demokracji na dzisiejszej Litwie.

 

Podsumowanie

 

Dziedzictwo okresu sowieckiego ujawnia się przy ocenie współczesnej demokracji litewskiej. Zarówno obywatele oceniający system komunistyczny pozytywnie, jak i negatywnie, poziom dobrobytu ekonomicznego w systemie sowieckim oceniają lepiej w stosunku do dzisiejszej Litwy. Można wysunąć przypuszczenie, że taka ocena jest związana z paternalistycznym stosunkiem między państwem totalitarnym i obywatelami, kiedy to obywatele byli pasywnymi odbiorcami dobrobytu[25]. Przy ocenie współczesnego systemu politycznego Litwy pojawia się rozczarowanie możliwościami zagwarantowania dobrobytu ekonomicznego. Pozytywnie oceniający okres sowiecki, postrzegają system sowiecki i demokrację na współczesnej Litwie z perspektywy paternalistycznych relacji między państwem i obywatelami, dlatego sowiecki system polityczny uznają za bardziej demokratyczny niż funkcjonujący obecnie na Litwie. Natomiast mieszkańcy Litwy, którzy oceniają okres sowiecki krytycznie, z większym namysłem podchodzą do sytuacji współczesnej Litwy i demokrację na Litwie oceniają lepiej niż system polityczny w okresie sowieckim.

Ludzie, którzy czują silną nostalgię w stosunku do systemu sowieckiego wymieniali ściśle określone możliwości samorealizacji zapewniane przez władze sowieckie: gromadzenie i posiadanie dóbr ekonomicznych, pozycja bierności i oczekiwania. Ci obywatele często nie rozumieją pewnych różnic jakościowych czy przemian, które nastąpiły po zmianie systemu.

Paternalistyczne relacje w systemie sowieckim, tak często akcentowane w dyskursie nauk społecznych mimo wszystko wykształciły pewne rozumienie demokracji[26]. Ta grupa badanych, która tęskni za okresem sowieckim, określa siebie jako ludzi mających mniej możliwości dokonania zmian w swoim życiu czy świadomego nim kierowania, zaś grupa mieszkańców krytycznie oceniających tamten okres charakteryzuje się większym stopniem przekonania o własnej odpowiedzialności za swój los. Osoby, które bardzo tęsknią za okresem sowieckim, nieświadomie określają siebie mianem pasywnych członków społeczeństwa. Postawa bierności i oczekiwania ujawnia się w opowieściach i skargach. Czekają, aż litewskie instytucje władzy „zaopatrzą” ich oraz „zapewnią” dobrobyt ekonomiczny, adekwatne standardy życiowe czy „przynajmniej przywrócą poziom materialny z okresu sowieckiego”. Mindaugas Degutis twierdzi, że w okresie odrodzenia niepodległości Litwy panował nastrój euforii oraz oczekiwania na transformację dotychczasowego dostatku ekonomicznego w system oparty na zasadach indywidualistycznych[27]. Bierna masa „oczekujących” wciąż czeka na swojego mesjasza. Ludzie ci wierzą, że młode pokolenie zmieni Litwę. Projekcja nadziei na młode pokolenie wskazuje na brak osobistej odpowiedzialności. Ludzie przyjmujący postawę pasywnego oczekiwania postrzegają to pokolenie jako gwaranta zapewnienia dobrobytu materialnego dla nich i dla Litwy, co znów odsłania motyw przewodni dotyczący spraw materialnych w kontekście nostalgii sowieckiej. W wypowiedziach „pasywnych obywateli” młodzież jest przedstawiana jako czynnik zapewniający dobrobyt ekonomiczny.

Uczestnicy grup fokusowych wyrażali rozczarowanie i tęsknotę za czasami sowieckimi, które wiązali z okresem rozwoju miejscowości, modernizacją, zapewnieniem dobrobytu społecznego. „Postsocjalistyczni przegrani”, którzy ucierpieli we współczesnych realiach rozumieją, że okres sowiecki był pewnym mechanizmem dobrobytu, który zapewniał rozwój i modernizację społeczeństwa, których zabrakło po odzyskaniu niepodległości. Bez wątpienia istnieje związek między oceną systemu sowieckiego i demokracji, jednak konkretne wspomnienia dotyczące sowieckiego dobrobytu ekonomicznego czy archetypy funkcjonujące w zbiorowej świadomości mieszkańców Litwy dla części obywateli są jedyną obiektywną miarą w ponurej ocenie obecnej demokracji i kultury politycznej. Obywatele, którzy w sposób negatywny oceniają okres sowiecki rozumieją różnice między systemem komunistycznym i demokracją, dlatego opisują demokrację poprzez możliwość uczestnictwa, możliwość przejrzystości i sprawiedliwości w sektorze publicznym, a nie poprzez kryteria ekonomiczne czy symbole materialistyczne.

 

Wnioski

 

Przy ocenie systemu politycznego ujawnia się rozczarowanie możliwościami zapewnienia dobrobytu ekonomicznego na współczesnej Litwie. Rozczarowanie systemem politycznym państwa wynika z porównania ze specyficznym paternalistycznym dobrobytem społeczno-ekonomicznym, stworzonym w okresie sowieckim. Oceniający okres sowiecki postrzegają i wiążą dawne obiektywne kryteria systemu sowieckiego z polityką współczesnej Litwy jedynie przez pryzmat symboli dostatku materialnego. Paternalistyczne relacje między władzą i obywatelami stają się punktem odniesienia dla luk dzisiejszej demokracji litewskiej. Dlatego część obywateli litewskich sowiecki system polityczny określa jako bardziej demokratyczny niż system obecny.

Chociaż większość elementów systemu politycznego współczesnej Litwy jest oceniana krytycznie, to przyszłość jest łączona z pozytywnymi zmianami, które zostaną przeprowadzone przez młode pokolenie. Zaangażowanie młodego pokolenia w system polityczny jest kojarzone z wizją bardziej jakościowego ustroju demokratycznego. Lepsza jakość demokracji łączona jest z równoprawnym zapewnieniem dostatku ekonomicznego przy zachowaniu pasywnego stosunku obywatela do instytucji władzy.

Tłumaczenie: Alicija Malevska 

 



[1] Zob. J. Palidauskaitė, Vertybinis valstybės tarnautojo profilis šiuolaikinės Lietuvos politinės kultūros kontekste, „Politologija” 2008, nr 50 (2).

[2] Zob. R. Inglehart, Modernization and Post-Modernization: Cultural, Economic and Political Change in 43 societies, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1997.

[3] Zob. G. A. Almond, S. Verba, Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Sage publications, Newbury Park, London & New Delhi 1963.

[4] Zob. V. Leonavičius, S. Keturakis, Sovietinė globalioji modernybė ir globalumo-lokalumo suvokimas sovietinėje Lietuvoje, „Sociologija. Mintis ir veiksmas” 2002, nr 9 (2).

[5] Zob. M. Degutis, Politinė kultūra, [w:] Lietuvos politinė sistema: sąranga ir raida, red. A. Krupavičius, A. Lukošaitis, Poligrafija ir informatika, Kaunas 2004.

[6] Zob. J. Palidauskaitė, Vertybinis valstybės…, dz. cyt.

[7] Zob. N. Klumbytė, Dabarties istorijos pakraščių žmonės: atsiminimai apie sovietmetį ir kasdienybės patirtys kaimo bendruomenėse, „Politologija” 2004, nr 35 (3); N. Klumbytė, Post-Socialist Sensations: Nostalgia, the Self, and Alterity in Lithuania, „Lietuvos etnologija” 2009, nr 18 (9).

[8] Zob. A. Ramonaitė, Kodėl žmonės stoja į partijas? Lietuvos gyventojų požiūrio į partinę narystę analizė, „Politologija” 2010, nr 58 (2).

[9] Zob. G. A. Almond, S. Verba, dz. cyt.

[10] Tamże.

[11] Zob. R. Inglehart, dz. cyt.

[12] Zob. K. Verdery, What was Socialism, and What Comes Next? Princeton University Press, Princeton 1996; K. Verdery, Whiter Socialism?, [w:] Postsocialism: Ideals, Ideologies and Practices in Eurasia, red. C. Hahn, Taylor & Francis Group, New York 2002; K. Verdery, Theorizing Socialism: a Prologue to the „Transition”, [w:] Anthropology of Politics: a Reader in Ethnogrophy, Theory, and Critique, red. J. Vincent, Blackwell Publishing, Oxford 2002.

[13] Zob. K. Verdery, What was Socialism…, dz. cyt.;K. Verdery, Whiter socialism?..., dz. cyt.; K. Verdery, Theorizing socialism…, dz. cyt.; R. Rose, Understanding Post-Communist Trasformations: A Bottom up Approach, Routledge, London 2009.

[14] Zob. J. Nikula, Constructing Capitalist Firms: Former Socialist Industrial Complexes and Their Struggle for Survival, [w:] Mapping the Rural Problem in the Baltic Countryside: Transition Processes in the Rural Areas of Estonia, Latvia and Lithuania, red. I. Alanen, Ashgate Publishing, Aldershot 2004; V. Leonavičius, E. Ozolinčiūtė, Socialinės kaimo bendruomenės formavimosi prielaidos sovietinio laikotarpio Lietuvoje, „Filosofija. Sociologija” 2008, nr 19 (2); Z. Norkus, Kokia demokratija, koks kapitalizmas?, Vilniaus universiteto leidykla, Vilnius 2008.

[15] Zob. C. M. Humphery, Does the Category „Postsocialism” Make Sense?, [w:] Postsocialism: Ideals, Ideologies and Practices… dz. cyt.; R. Mandel, Seeding Civil Society, [w:] tamże; A. Stenning, Post-socialism and the Changing Geographies of the Everyday Poland, Center for Urban and Regional Development Studies, School of Geography, Sociology and Politics, University of Newcastle 2004, online http://www.nowahuta.info/papers/stenning%20transactions%20final.pdf.

[16] Zob. V. Leonavičius, S. Keturakis, Sovietinė globalioji…, dz. cyt.; Z. Norkus, Kokia demokratija…, dz. cyt.

[17] Zob. M. Castells, Koniec tysiąclecia, WN PWN, Warszawa 2009.

[18] Zob. J. Nikula, Constructing capitalist…, dz. cyt.

[19] Zob. G. Ekiert, J. Kubik, M. A. Vachudova, Democracy in the Post-Communist: an Unending Quest?, „East European Politics and Societies” 2007, nr 21 (1); R. Rose, Understanding Post-Communist…, dz. cyt.

[20] Zob. M. Degutis, Politinė kultūra…, dz. cyt.

[21] Zob. N. Klumbytė, Dabarties istorijos…, dz. cyt.; N. Klumbytė, Post-Socialist…, dz. cyt.

[22] Zob. K. Verdery, What was Socialism…, dz. cyt.;K. Verdery, Whiter Socialism?..., dz. cyt.; K. Verdery, Theorizing socialism…, dz. cyt.

[23] Zob. G. A. Almond, S. Verba, dz. cyt.

[24] Zob. N. Klumbytė, Dabarties istorijos…, dz. cyt.

[25] Zob. K. Verdery, What was Socialism…, dz. cyt.;K. Verdery, Whiter Socialism?..., dz. cyt.; K. Verdery, Theorizing socialism…, dz. cyt.

[26] Zob. N. Klumbytė, Dabarties istorijos…, dz. cyt.; R. Rose, Understanding Post-Communist…, dz. cyt.

[27] Zob. M. Degutis, Politinė kultūra…, dz. cyt.