Ainė RAMONAITĖ, Mapa wartości litewskich partii: analiza postaw elit partyjnych

• | Drukuj |
•  Email

Szczegóły

Kategoria: Polityka wewnętrzna

Rozdział z książki Partinės demokratijos pabaiga? Politinis atstovavimas ir ideologijos, red. A. Ramonaitė, Versus Aureus, Vilnius 2009

Wstęp

Model partii odpowiedzialnych, opisany w części wprowadzającej, zakłada, iż partie, dążąc do zwycięstwa w wyborach, konkurują pod względem swoich założeń programowych. Te założenia powinny być logicznie powiązane i redukowalne do pewnych prostych, fundamentalnych płaszczyzn rywalizacji, które pozwalają wyborcom zidentyfikować podziały polityczne i zrozumieć różnice międzypartyjne. Jeżeli partie formułują względnie spójne programy, oparte na konkretnych zasadach ideologicznych, to wyborcy, nawet gdy nie posiadają wiedzy na temat stanowisk partii w każdej konkretnej kwestii, mogą dokonać sensownego wyboru jednego z „pakietów” programowych, oferowanych przez partie. W ten sposób zapewniony zostaje związek między wyborcami i wybranymi przez nich przedstawicielami[1].

Mimo że reprezentacja oparta na programie nie jest jedynym charakterystycznym dla państw demokratycznych mechanizmem łączącym obywateli i elity (Herbert Kitschelt wyróżnia jeszcze dwa rodzaje – klientelistyczny i charyzmatyczny), jednak rywalizacja między partiami w oparciu o zasady programowe jest uznawana za oznakę jakości demokracji. Zdaniem Kitschelta[2] walka partii programowych stwarza racjonalne podstawy dla demokratycznych reguł gry i zachęca obywateli do uczestnictwa w polityce, zaś partie klientelistyczne i charyzmatyczne sprawiają, że demokracja staje się nieracjonalna i bezsensowna, zachęcają obywateli do cynizmu, odbierają możliwość prognozowania decyzji partii i ich konsekwencji.

Mniej więcej od lat sześćdziesiątych XX wieku na Zachodzie trwa intensywna dyskusja, czy różnice programowe między partiami są nadal tak istotne jak dawniej, czy rywalizacja partyjna nadal opiera się na walce ideologicznej. Dyskusja ta zwykle odnosi się do tezy Otto Kirchheimera[3] o powstaniu partii nowego typu (tak zwanych partii catch-all), którego przejawem było drastyczne osłabienie znaczenia bagażu ideologicznego partii na rzecz coraz większej roli liderów partyjnych. Zdaniem Kirchheimera partie próbują przekroczyć i tak zanikające granice podziałów socjoekonomicznych i przyciągnąć szerszy elektorat, minimalizując różnice programowe i ciążąc ku centrum na skali lewica-prawica[4].

Teoretyczne dyskusje dotyczące upodabniania się partii i „końca ideologii” zachęcały do badań empirycznych nad stanowiskami partii. Najpopularniejsze chyba metody ustalania stanowisk partii – wywiady eksperckie i analiza treści programów partyjnych[5] – obalają hipotezę o upodabnianiu się partii. Przykładowo w ramach projektu badania programów partyjnych pod kierownictwem I. Budge’a oraz H.-D. Klingemanna wykonano olbrzymią pracę, kodując programy partii z 24 państw OECD z lat 1945-1998 według jednolitej metodologii. To pozwoliło dokonać oceny zmian w stanowiskach partii od czasów powojennych do współczesnych. Badacze doszli do jednoznacznego wniosku: wszystkie analizowane partie, między nimi nawet amerykańskie, w badanym okresie pozostały przywiązane do swoich stanowisk ideologicznych i nie można mówić o żadnym upodabnianiu się[6]. Badania stanowisk partyjnych wykorzystujące wywiady eksperckie również wykazują znaczące różnice między partiami[7].

Jeżeli nawet przyznamy, że dane empiryczne podważają mit o upodabnianiu się partii, to czy powyższe wnioski sprawdzają się w odniesieniu do państw postkomunistycznych, gdzie – jak się często podkreśla – przesłanki do formowania się partii programowych nie są sprzyjające? Na przykład A. Innes[8] twierdzi, że dominującą strategią partii w państwach postkomunistycznych nie jest konkurencja programowa, lecz strategia „przypodobania się wszystkim”. W tych państwach, zdaniem Innes, przeważają chwilowe partie masowe (instant catch-all), które tym różnią się od zachodnich partii masowych, że nie posiadają „bagażu” ideologicznego z przeszłości i świadomie unikają rywalizacji w oparciu o program, kształtując taką tożsamość, która pozwala na maksymalną elastyczność. Zachodnie partie masowe nie zrezygnowały z reprezentacji „swojej” grupy społecznej, jedynie „uchyliły drzwi” dla nowych grup społecznych, natomiast postkomunistyczne chwilowe partie masowe, zdaniem Innes, odwołują się praktycznie do całego społeczeństwa, konkurując nie pod względem ideologicznym i reprezentowanej grupy społecznej, tylko ze względu na styl działania[9].

Preliminarne wyniki ogólnoświatowych porównawczych badań zespołu H. Kitschelta, dotyczące powiązań między obywatelami i politykami (ang. linkages) pokazują, że w rozwiniętych krajach OECD wyborcy w największym stopniu opierają się na atrakcyjności programów partyjnych, zaś w najmniejszym stopniu – w państwach Afryki i Azji[10]. Generalnie państwa postkomunistyczne pod względem wartości indeksu strukturalizacji programowej wraz z krajami Ameryki Łacińskiej plasują się po środku, pomiędzy rozwiniętymi państwami zachodnimi i Afryką, wykazując znaczne różnice wewnątrz regionu. Najdziwniejsze jest jednak to, że według tych danych litewskie partie są przeciętnie najmniej w całym świecie (podkr. autor) skłonne do opierania się na programie jako metodzie przyciągania wyborców[11].

We wspomnianym badaniu Kitschelta i jego współpracowników, które opierało się na danych pochodzących z wywiadów eksperckich z politologami i dziennikarzami, pod względem siły związku programowego między obywatelami i politykami Litwa znajduje się obok państw afrykańskich i pozostaje daleko w tyle za pozostałymi krajami postkomunistycznymi, takimi jak Bułgaria, Słowacja, Polska, Rumunia, i jeszcze dalej za Estonią, Czechami, Węgrami, które pod względem tego wskaźnika bardziej przypominają państwa Zachodu.

Te dane odzwierciedlają opinię panującą w litewskim dyskursie akademickim i mediach (i pozostają pod wpływem tej opinii), że litewskie partie nie dbają o ideologię, nie mają wyraźnej tożsamości w kwestii głoszonych wartości, zaś programy partyjne nie mają żadnego znaczenia[12]. Czy jednak faktycznie rywalizacja międzypartyjna na Litwie nie znajduje uzasadnienia w żadnych różnicach programowych? W oparciu o co eksperci wysnuwają takie wnioski?

Metoda wywiadów eksperckich posiada wiele wad, chociaż jest bardzo wygodna dla prowadzenia studiów porównawczych. Przede wszystkim, eksperci niekoniecznie dobrze znają realną sytuację. Mogą oni pozostawać pod wpływem „mitów” istniejących w społeczeństwie czy określonych grupach społecznych. Po drugie, nie wiadomo, na jakiej podstawie eksperci formułują swoje wnioski dotyczące stanowisk partii: oceniając liderów partii, aktywistów, czy wyborców, oraz czy są bardziej skłonni do oceniania deklarowanych stanowisk partyjnych czy też zachowań po wyborach itp.[13].

W niniejszym rozdziale podjęto próbę ocenienia stanowisk partii przy zastosowaniu innej metody – wywiadów z elitami partyjnymi. Dążąc do odkrycia tożsamości partii w sferze wyznawanych wartości, przede wszystkim przeprowadzono wywiady z liderami wszystkich największych partii[14] (z wyjątkiem Partii Wskrzeszenia Narodowego, która w czasie badania jeszcze nie istniała). W wywiadach jakościowych pytano liderów partyjnych, czy istnieją różnice w sferze wartości między litewskimi partiami, jakie wartości są nadrzędne dla kierowanych przez nich partii, z jakimi partiami najłatwiej by się im współpracowało, z jakimi kooperacja byłaby niemożliwa, na jaką grupę wyborców jest zorientowana ich partia, jak kształtują się stanowiska partii w konkretnych kwestiach itp.

Następnie, w oparciu o odpowiedzi liderów i analizę dokumentów partyjnych, sformułowano ilościowy kwestionariusz skierowany do partyjnych kandydatów w wyborach do Seimasu w 2008 r. Kwestionariusz składa się z 41 pytań dotyczących wydarzeń bieżących z polityki publicznej i odzwierciedla główne kierunki w sferze wartości, które wyłoniły się z badań jakościowych. Dane z badań zostały wykorzystane w projekcie skierowanym do wyborców manobalsas.lt (pol. mójgłos.lt). Dzięki temu można oczekiwać, że dane pokazują prawdziwy profil ideologiczny kandydatów partyjnych, skierowany do wyborców, a nie teoretyczny – stworzony z chęci „przypodobania się” naukowcom.

Celem tego rozdziału jest ustalenie, w oparciu o badania stanowisk elit partyjnych, poziomu tożsamości w sferze wartości, zidentyfikowanie aktualnych dla Litwy podziałów ideologicznych i sprawdzenie, czy i w jakim stopniu różnicują one partie. Wreszcie celem jest ustalenie, które partie pod względem wartości są „najczystsze”, oraz nakreślenie mapy stanowisk ideologicznych litewskich partii, która przysłużyłaby się analizie litewskiej przestrzeni politycznej w dalszych rozdziałach książki.

 

Struktura litewskiej przestrzeni rywalizacji międzypartyjnej w oczach liderów partii

Jakie wymiary konfliktu kształtują płaszczyznę rywalizacji międzypartyjnej na Litwie? Jakie różnice w sferze wartości między litewskimi partiami dostrzegają sami liderzy partyjni? Czy na Litwie funkcjonuje uznawany za uniwersalny wymiar ekonomicznej lewicy-prawicy oraz liberalizmu-konserwatyzmu, czy istnieją jakieś „specyficzne” postkomunistyczne osie konfliktu? Pragnąc to wyjaśnić, pytaliśmy liderów partyjnych, czy popierają powszechne twierdzenie, że partie na Litwie upodobniły się do siebie, jeżeli nie – to jakie różnice w sferze wartości w obrębie współczesnych partii mogliby wymienić.

Odpowiadając na to pytanie, lider Związku Ojczyźnianego (Tėvynės sąjunga, TS) przyznał, że głównym wymiarem konfliktu funkcjonującego na Litwie jest nadal ocena sowieckiej przeszłości: „Myślę, że kluczową różnicę w sferze wartości wciąż stwarza przeszłość – jest to stosunek wobec okresu sowieckiego. Wyborcy w zasadzie wciąż nadal tak samo oceniają partie”[15] (TS). W podobny sposób główny podział w sferze wartości określił również przedstawiciel partii Porządek i Sprawiedliwość (Tvarka ir teisingumas, TT): „Z jakiegoś powodu na Litwie powstała taka tradycja, że te partie, które bardziej dążyły do niepodległości, stały się prawicowe, a te, które dążyły z większym dystansem, stały się lewicowe” (TT).

Jednak lider Związku Ojczyźnianego zaraz dodaje, że ostatnio na Litwie uwidacznia się zachodni podział ideologiczny, powiązany, z jednej strony, z różnicami w polityce gospodarczej, a z drugiej strony – z odmiennym poglądem na państwo i społeczeństwo: „Ale widzę perspektywę, w której partie stają się coraz bardziej europejskie, przynajmniej my próbujemy tak zrobić na prawicy, przejmując ideologię Europejskiej Partii Ludowej, i ja dostrzegam tę kluczową różnicę, zwłaszcza na tych, powiedzmy, najważniejszych osiach: konserwatyści – liberałowie – socjaldemokraci. No, o tym można by dosyć długo opowiadać. Zależy nam również na wolności gospodarczej, ale z drugiej strony, w odróżnieniu od liberałów, zależy nam na sile państwa. I trzecia kwestia, zależy nam na określonym wewnętrznym stanie społeczeństwa, jego moralnym samopoczuciu i możliwości tworzenia kapitału społecznego. Tu znów się jakoś różnimy od liberałów” (TS).

W podobny sposób różnice w sferze wartości wskazywał również lider Ruchu Liberalnego Republiki Litewskiej (Liberalų sąjūdis, LRLS), który na Litwie dostrzega typowy dla Zachodu podział ekonomiczny i moralny: „Mógłbym powiedzieć, że przynajmniej tak zwane partie tradycyjne, one na pewno na poziomie programów się różnią i, rzekłbym, najbardziej to się odzwierciedla w ekonomicznych, powiedzmy, kwestiach, między innymi – również w sprawach moralnych, które być może mogą być aktualne dla konserwatystów” (LRLS). Pewne różnice w działaniu polityki społeczno-ekonomicznej dostrzega również przedstawiciel Partii Pracy (Darbo Partija, DP), przyznając, że są one raczej deklaratywne niż realne: „Jak rozumiem, program każdej partii ma na celu uczynienie Litwy bogatym, cywilizowanym, demokratycznym państwem prawa i wszyscy jednoznacznie tak się wypowiadają w swoich programach, tylko próbują zapisać nieco inną drogę. Tak jakby lewica pisała taki program socjalny, jakby nieco wspólnotowy itd. A prawica – bardziej indywidualny program, indywidualne podejście do tego całego kapitalizmu itd. Tak jest zapisane – i to jedna sprawa, ale w to, jak działa naprawdę, ja nie wierzę, nie wierzę, że oni reprezentują to, o czym mówią” (DP).

Liderzy Partii Socjaldemokratycznej (Socialdemokratų partija, LSDP) oraz Związku Liberałów i Centrum (Liberalų ir centro sąjunga, LiCS) nie wskazali na żadne wyraźne podziały polityczne i byli bardziej skłonni zgodzić się ze stwierdzeniem, że partie są podobne, jeżeli nie pod względem założeń programowych, to przynajmniej pod względem realizowanej polityki: „Uważam, że same partie, nie, przepraszam, same programy, które są uchwalane na zjazdach partyjnych, różnią się i to dosyć znacznie, ale upodabniają się z powodu wdrażania programów partyjnych. Gdyż czasami życie koryguje […] konkurencja, globalizacja zmuszają mimo wszystko czasami do zrezygnowania z zadań lub narzędzi przewidzianych w programach partii” (LSDP). Stanowisko lidera liberałcentrystów w kwestii różnic w sferze wartości między partiami jest jeszcze bardziej sceptyczne: „Oczywiście, że programy są podobne, gdyż wszystkie cele deklarowane przez partie są bardzo ze sobą powiązane. Wszyscy mówią o szczęśliwym człowieku, mocnym państwie, o możliwości zaspokojenia duchowych i materialnych oczekiwań obywatela czy człowieka. […] Mówiąc o samych wartościach, to ja dzisiaj [nie widzę] jakichś [różnic] w sferze wartości, że któraś z partii odzwierciedla konkretny światopogląd albo ma bardzo wyraźne wartości, trudno by było to dostrzec” (LiCS).

Pragnąc wyłuskać rzeczywiste różnice międzypartyjne liderów partii pytaliśmy o to, z kim mogliby stworzyć koalicję, a z kim nigdy by nie mogli współpracować. Odpowiedzi na to pytanie potwierdzają znaczenie podziałów w kwestiach ekonomicznych. LSDP zapowiada, że mogłoby współpracować ze wszystkimi partiami lewicowymi – Litewskim Związkiem Rolników i Zielonych (Lietuvos valstiečių ir žaliųjų sąjunga, LVLS), Nowym Związkiem (Naujoji Sąjunga, NS) i DP. Związek Liberalny chciałby współpracować również z partiami prawicowymi, do których zalicza nie tylko TS i LiCS, ale również Nowy Związek (patrz tabela 1). Związek Ojczyźniany jest najbardziej skłonny stworzyć koalicję z liberałami. Jednak Związek Liberałów i Centrum wśród potencjalnych partnerów wymienia nie tylko prawicę (TS), ale również LSDP, NS i LVLS. Wymiar moralny, jak można wnioskować z wypowiedzi liderów, chociaż istnieje, to jednak nie odgrywa kluczowej roli w procesie decydowania o politycznym partnerstwie.

Odpowiadając na pytanie, z kim nie byliby skłonni współpracować, liderzy aż trzech partii (TS, LRLS i LiCS) wymienili te same partie – Partię Pracy i partię Porządek i Sprawiedliwość (patrz tabela 1). Lider Związku Ojczyźnianego za główny powód niechęci do współpracy z tymi partiami uznaje ich możliwe powiązania z Rosją: „No najbardziej unikamy współpracy z tymi partiami, które możemy przynajmniej wskazać jako swoiste projekty rosyjskich służb specjalnych. Odnosimy się do tego z największą podejrzliwością” (TS). Liderowi Związku Liberałów i Centrum przeszkadza populistyczny styl tych partii: „Jednak, oczywiście, trudno mi sobie wyobrazić naszą potencjalną pracę z TT (LD) pod kierownictwem R. Paksasa, trudno mi sobie wyobrazić pracę z DP, której przewodzi Uspaskich. Tak samo z większością pozostałych partii populistycznych, które obecnie próbują w ten czy inny sposób zwrócić na siebie uwagę wyborców” (LiCS). Lider Związku Liberałów wspomniał obydwie powyższe przyczyny: „Myślę, że trudno sobie wyobrazić współpracę z tak zwanymi partiami populistycznymi, które są poddane wpływom spoza granic Litwy, takimi partiami są Porządek i Sprawiedliwość i Partia Pracy. […] trudno współpracować z partiami nie tylko ze względu na rosyjskie wpływy, ale też na wiele propozycji, które są nierealistyczne pod względem ich realizacji” (LRLS).

 

Tabela 1. Możliwe koalicje partyjne i opozycja

Partia	Z kim mogłaby tworzyć koalicję	Z którymi partiami nie mogłaby współpracować
LRLS	TS, NS i LiCS	DP i TT
LiCS	TS, LSDP, NS(SL), LVLS	DP i TT
TS	liberałowie	DP i TT
LSDP	LVLS, NS, DP (bez Uspaskicha)	TS, liberałowie
DP	Z każdą partią	-
TT	Z każdą partią	-

 Źródło: wywiady z liderami partii, 2007 r.

 

            Uogólniając, z wywiadów z liderami partyjnymi wynika, że na Litwie można wskazać trzy podziały w sferze wartości: tradycyjne zachodnie podziały – na ekonomiczną lewicę-prawicę i liberalizm-konserwatyzm, oraz „specyficzny” litewski podział, związany z oceną sowieckiej przeszłości i poglądem na niepodległość w początkach kształtowania się systemu partyjnego. Poza tym, w realnej polityce obowiązuje podział na partie tradycyjne i populistyczne, powiązany ze stylem politycznego działania, oraz pokrywający się podział na partie powiązane z Rosją i antyrosyjskie. Ta ostatnia dychotomia może być traktowana jako dotycząca sfery wartości, gdyby się okazało, że założenia partii powiązanych z Rosją są faktycznie bardziej prorosyjskie niż partii wobec nich opozycyjnych.

 

„Społeczne” i ideologiczne profile partii konstruowane przez ich liderów

Pragnąc uwydatnić ideologiczną tożsamość partii, pytaliśmy ich liderów o to, jakie wartości łączą członków ich partii, czy istnieją jakieś „święte” wartości partyjne, co do których konieczna jest zgoda członków, z których partia nigdy nie zrezygnuje, nawet gdyby to miało zniechęcić część wyborców, jaką grupę społeczną stara się reprezentować ich partia, czy i w jakim stopniu wartości partii znajdują odzwierciedlenie w jej programie? Z wypowiedzi liderów wyłaniają się bardzo wyraźne profile ideologiczne trzech partii – Związku Ojczyźnianego, Ruchu Liberałów i partii Porządek i Sprawiedliwość (patrz tabela 2). Lider Związku Ojczyźnianego z jednej strony wspominał wartości powiązane, jak sam wskazał, z ideologią Europejskiej Partii Ludowej (tworzą ją partie chrześcijańskiej demokracji i konserwatywne z krajów europejskich) – poparcie dla wolnego rynku, silne państwo i dążenie do zachowania wspólnotowości. Z drugiej strony, wspominał, że ideały Sąjūdisu są ważnymi wartościami dla jego partii: „Są te wartości, które prowadziły do 11 Marca i które jednoczył Sąjūdis, rdzeń Sąjūdisu, i które przetrwały. To państwo, silne państwo – zarówno pod względem ekonomicznym, jak i politycznym […] – demokracja, prawa człowieka, wreszcie sama Litwa jako wartość” (TS). Lider partii przyznał, iż wartości programowe Sąjūdisu jednoczyły partię przed przystąpieniem do UE, zaś później nastąpiła pewna reorientacja w sferze wartości zgodnie z przykładem zachodniej chrześcijańskiej demokracji i konserwatystów: „Gdy powstał Związek Ojczyźniany, to aż do 2004 roku żyliśmy według, w pewnym sensie, bazowego programu Sąjūdisu. To jest niepodległe państwo, gospodarka rynkowa, orientacja na Zachód, demokracja. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej przyszedł nowy etap, kiedy my […], raczej […] zbliżamy się teraz do końca określenia takiego swojego nowego programu bazowego, nowych wartości bazowych” (TS).

            Lider Związku Liberałów tożsamość swojej partii określa wskazując na założenia tradycyjnie przypisywane liberałom: niezgodę na zwiększanie redystrybucji państwowej i usankcjonowanie zakazów w dziedzinie moralności. Podkreśla, że liberalny sposób rozwiązywania problemów różni się od socjaldemokratycznego, inaczej wybierane są też priorytety polityki publicznej: „de facto chyba posiadamy odpowiedzi, które dotyczyłyby niemal całego społeczeństwa, musisz jedynie wybrać priorytety. Powiedzmy, metodologiczne rozwiązywanie problemów w polityce społecznej różniłoby się od socjaldemokratycznego. Nasze kierunki – więcej odpowiedzialności samego człowieka albo rozwiązanie [oparte] na mechanizmie niepaństwowym” (LRLS).

            Lider partii Porządek i Sprawiedliwość przytoczył bardzo obszerną listę wartości ważnych dla partii. Jeden z najważniejszych wspomnianych przez niego akcentów – to ideał silnego niezależnego państwa, obrona interesów narodowych, antykosmopolityczne nastawienie: „Nigdy nie zrezygnujemy z niepodległości. Nigdy. Nigdy nie zrezygnujemy z tego, że naszemu państwu w końcu potrzeba moralnego odrodzenia, mówienie o którym jest teraz bardzo niepopularne. Nigdy nie zrezygnujemy z tego, że musimy bronić narodowych interesów, a przede wszystkim – wynieść interesy narodowe ponad inne interesy, jakby nie było, ta polityka globalizacji, jaką teraz obserwujemy, przysłania wszystko” (TT).

            Te cele, w tym cel moralnego odrodzenia oraz podkreślanie silnej więzi między Kościołem i państwem sprawiają, że ta partia odpowiada cechom wymienionego przez Kitschelta obozu „chrześcijańsko – nacjonalistyczno – autorytarnego”, który balansuje między liberalnymi i populistycznymi ideami ekonomicznymi, ale wyróżnia się społecznym tradycjonalizmem. Uwzględniając dosyć radykalny stosunek tej partii wobec elit rządzących, można by było ją porównywać do radykalnych partii prawicowych, charakterystycznych dla zachodnich demokracji. Jednak te partie, w odróżnieniu od Porządku i Sprawiedliwości, propagują prawicową politykę gospodarczą i są negatywnie nastawione wobec imigrantów.

            Lider Partii Socjaldemokratycznej miał większe problemy z określeniem swojej tożsamości niż pozostałe partie „tradycyjne”. Zamiast zasad ideologicznych wymieniał poszczególne dziedziny, którym partia nadaje priorytetowe znaczenie: „Deklarowanych [wartości] jest sporo. Na przykład, dość często mówimy o podatkach progresywnych, i nigdy nie rezygnujemy z tych wartości […] To jedna z takich wartości… oczywiście cały czas mówimy o tym, że kolejna wartość – to nauka, oświata, studia, zdrowie, ale jednak nie udaje się tego zrealizować” (LSDP). Jako jeden z kluczowych priorytetów wymienia wprowadzanie podatków progresywnych, jednak w innym miejscu wspomina, że nie ma w partii jednomyślnej zgody co do podatków progresywnych. Problemy z tożsamością ideologiczną, jakie posiada ta partia, są zauważane również przez liderów pozostałych partii: „Najtrudniej chyba by było określić socjaldemokratów we współczesnej Litwie, gdyż, moim zdaniem, pod względem ideologicznym znajdują się w takim nieokreślonym stanie, gdyż ich wspólnota opierała się głównie na wspólnocie, pochodzącej z przeszłości sowieckiej” (TS).

            Lider Związku Liberałów i Centrum twierdził, że w jego partii nie ma jedności ideologicznej, że stanowiska partii czasem się zmieniają i zależą od sytuacji, jednak wspominał zasady tradycyjnie charaktertyzujące partie liberalne: „Cały czas opowiadamy się za tak zwaną mniejszą instytucją czy ogólną strukturą zarządzania państwem, tj. jak najmniej biurokracji, jak najmniejsza ingerencja państwa w tych sferach […], w których doskonale mogą się sami poddawać regulacjom uczestnicy rynku i jednocześnie tak, żeby obecne zarządzanie państwem odbywało się przy wykorzystaniu najbardziej postępowych metod zarządzania publicznego”.

            Lider Partii Pracy wskazał na pragmatyzm jako główną cechę swojej partii: „Tworząc program Partii Pracy, przyjęliśmy, nazwaliśmy ją taką centrowo-prawicową… ideologią i wszystkim… Ale nasze główne założenia, gdyż większość ludzi w naszej partii to pragmatycy, analitycy, sporo administratorów i naszymi podstawowymi zadaniami jest uwydatnienie problemów, wyciągnięcie ich na powierzchnię, znalezienie sposobów ich rozwiązania. A jaki to będzie sposób, bardziej lewicowy czy prawicowy, co za różnica” (DP). Lider Partii Pracy wyraża pragmatyczny pogląd nie tylko mówiąc o gospodarce, ale też o stosunkach z Rosją oraz sowieckiej przeszłości: „Gdyby oni patrzyli na świat pragmatycznie, gdyby w ich głowach nie było tych wojen, okupacji i innych rzeczy. Ta okupacja dzisiaj, chcemy tego czy nie, […] dzisiaj jest już tylko emocją. […] oni [młodzi ludzi] mówią – nam jest wszystko jedno, kto z kim, jeżeli Litwie dzięki temu jest lepiej, trzeba podtrzymywać kontakty z sąsiednimi państwami” (DP). Poza tym, lider tej partii nie unika również pojęcia populizmu: „Jeżeli do programu zostanie wciągnięty jeden czy drugi punkt populistyczny, to też nic w tym złego”.

 

Tabela 2. Cechy tożsamości ideologicznej wspomniane przez liderów partii

Związek Liberałów Republiki Litewskiej	Odpowiedzialność człowieka, opieranie się na mechanizmach niepaństwowych, brak zgody na podatki progresywne, zwiększanie redystrybucji państwowej i zakazy w sferze moralnej.
Związek Liberałów i Centrum	Wolność, samodzielność, umiejętność dbania o siebie i innych, mniejsza biurokracja, postępowe metody zarządzania publicznego, przejrzystość, współpraca kapitału prywatnego z publicznym, ochrona społeczna, skierowana nie na rozdawanie zapomóg, ale zmuszająca do bycia aktywnym członkiem społeczeństwa.
Związek Ojczyźniany	Zasady ideologiczne: wolność gospodarcza, silne państwo, wewnętrzny stan społeczeństwa, jego moralne samopoczucie i umiejętność tworzenia kapitału społecznego. Niepodległość państwa, fundamentalne zasady sprawiedliwości, zestaw pewnych wartości moralnych. Wartości, które doprowadziły do 11 Marca i jednoczyły Sąjūdis: państwo silne pod względem ekonomicznym i politycznym, demokracja, prawa człowieka, Litwa jako wartość, orientacja na Zachód.
Litewska Partia Socjaldemokratyczna	Podatki progresywne, zmniejszanie wykluczenia społecznego, nauka, oświata, zdrowie
Porządek i Sprawiedliwość	Niepodległość, moralne odrodzenie, interesy narodowe, antykosmopolityzm, silny Kościół, porządek sprawiedliwość, przewodnia rola państwa.
Partia Pracy	Pragmatyzm, ideologia liber-labor, pragmatyczny pogląd na okres sowiecki, kontakty z Rosją, populizm.

Źródło: wywiady z liderami partii, 2007 r.

 

            Pytani o to, jaką grupę społeczną pragnie reprezentować ich partia, liderzy partyjni zwykle próbowali określić elektorat, który najczęściej głosuje na ich partię, nie kładąc nacisku na pojęcie reprezentacji. Jedynie przedstawiciel Związku Liberałów wyraźnie wskazał, że ich partia świadomie kieruje przekaz do młodzieży, obywateli Litwy osiągających średnie i wyższe dochody, ludzi o wykształceniu wyższym. Podkreślał jednak, że w tej kwestii nie ma w partii jednomyślności, członkowie bardziej skłaniają się ku partii masowej: „To nasz dylemat. Bardzo często o tym dyskutujemy i myślę, że jeszcze dziś może mamy takie przekonanie, że jednak trzeba dążyć do szerokiej reprezentacji” (LiCS).

            Lider Związku Ojczyźnianego również nie był skory do wyróżnienia grup społecznych reprezentowanych przez jego partię, jednak podkreślił, że nie próbuje ona trafić do tych, którzy czują nostalgię za okresem sowieckim: „Nie próbujemy tak określać interesów, możemy i jesteśmy gotowi bronić interesów wszystkich ludzi na Litwie. I drobnych przedsiębiorców, i większych przedsiębiorców, i inteligentów, i studentów, i kogo tylko chcesz. Ale znowuż między wyborcami dostrzegamy tę linię podziału, którą nakreśliła historia Litwy, i ta kreska, nakreślona w dziewięćdziesiątym roku, […] pozostaje linią podziału również w świadomości wyborców. […] niektórzy ludzie na Litwie czują duży sentyment do sowieckiej przeszłości z różnych powodów i […] oni nie zagłosują na nas” (TS).

            Przedstawiciel Partii Socjaldemokratycznej nieco nieśmiało wspominał, że na ich elektorat składają się przedstawiciele klasy średniej: „Zawsze to deklarowaliśmy, i myślę, że będziemy dalej deklarowali, że nasza grupa społeczna to przeważnie ludzie mieszkający w miasteczkach, okręgach podmiejskich, ci, którzy raczej pracują w sektorze rolnictwa. Oczywiście nie wiem, jak będzie teraz, ale rozmawialiśmy, że naszymi wyborcami są nauczyciele, pracownicy służby zdrowia, to jest ten kontyngent, jak myślę” (LSDP). Jednocześnie przyznaje, że znaczną część ich tradycyjnego elektoratu przejęła Partia Pracy.

            Z kolei lider Partii Pracy nie próbuje określić elektoratu swojej partii, ale deklaruje swoje dążenie do reprezentowania większości: „No, nigdy nie chciałem być przedstawicielem mniejszości. […] jeżeli przychodzi organizacja polityczna, to ona musi reprezentować wszystkich ludzi, tak, jak składając przysięgę w sejmie. Poseł na sejm przychodzi z jakąkolwiek partią, pod jakąkolwiek flagą, ale przysięga jest ta sama – służyć wszystkim, być sprawiedliwym itd. Więc trzeba uwzględnić to, że wybierają nas w jednym okręgu, a przysięgę składamy wobec wszystkich ludzi, całej Litwy, że będziemy służyć i bronić, bez względu na sytuację socjalną itd.” (DP).

            Lider partii Porządek i Sprawiedliwość również unikał wyraźnego zidentyfikowania elektoratu, podkreślając, że próby kojarzenia ich partii z rozczarowanymi władzą niewykształconymi mieszkańcami wsi są bezpodstawne: „Bardzo nieprawdziwy jest pogląd, który głosi, że my zależymy i reprezentujemy jedynie ludzi, którzy są wrogo nastawieni czy w opozycji do elity. Nie chcę nawet wypowiadać tego słowa. Doskonale wiecie, o czym mówię. O tym, że nas wspierają tylko mieszkańcy wsi czy miejscowości wiejskich o niskich dochodach. Życie już pokazało, że to nieprawda” (TT). Chociaż lider tej partii przyznał, że nie można jednocześnie reprezentować grup o sprzecznych interesach, jednak nie wskazał wyraźnie, kogo reprezentuje jego partia: „Chronimy interesy obywatela Republiki Litewskiej, interesy obywatela, interesy zwykłego człowieka, co mówiłem niejednokrotnie” (TT).

 

Tabela 3. Grupy społeczne, które chcą reprezentować partie

Związek Liberałów Republiki Litewskiej	Wykształceni, zamożniejsi, społecznie aktywni, mieszkańcy miast
Związek Liberałów i Centrum	Młodzież, obywatele Litwy o średnich i wyższych dochodach, również ludzie posiadający wykształcenie wyższe niż średnie
Związek Ojczyźniany	Wszystkie grupy społeczne, za wyjątkiem tych, których cechuje nostalgia do przeszłości sowieckiej
Litewska Partia Socjaldemokratyczna	Ludzie z miasteczek, rejonów, sektora rolnictwa, nauczyciele, pracownicy służby zdrowia
Porządek i Sprawiedliwość	Nie ma konkretnego elektoratu
Partia Pracy	Szeroki elektorat, głównie klasa średnia

Źródło: wywiady z liderami partii, 2007 r.

 

            Podsumowując, na podstawie orientacji ideologicznej deklarowanej przez liderów główne litewskie partie można podzielić na kilka grup. Związek Liberałów i Związek Ojczyźniany mają wyraźne założenia ideologiczne i raczej określony elektorat, do którego się odwołują. Związek Liberałów i Centrum oraz Partia Pracy świadomie wybierają strategię partii masowej nowego typu (ang. catch-all), jednak lider Partii Pracy wyraźnie formułuje stanowisko swojej partii w kwestii poglądów na okres sowiecki i Rosję, zaś lider liberałcentrystów wyznaje liberalne wartości w sferze polityki społeczno-ekonomicznej. Socjaldemokraci są zorientowani na klasę średnią pracującą w sektorze publicznym, nie mają jednak wyraźnych założeń ideologicznych. Partia Porządek i Sprawiedliwość unika identyfikowania się z konkretną grupą społeczną, ale deklaruje bardzo wyraźne postawy w sferze wartości.

 

Analiza postaw elit partyjnych: dane z badań ilościowych

Wywiady z liderami partii pozwoliły zidentyfikować potencjalnie istotne podziały polityczne i zakreślić możliwe zarysy ideologiczne partii. Jednak nie możemy jedynie na tej podstawie wyciągać twardych wniosków na temat tożsamości ideologicznej litewskich partii, gdyż po pierwsze, może to być wyraz osobistego poglądu liderów na temat wartości partii, po drugie, ponieważ wywiady były przeprowadzane specjalnie dla celów badania, respondenci mogli specjalnie starać się mówić „prawidłowo”, aby przypodobać się politologom, którzy zwykle krytykują partie za oddalenie się od ideologii.

            Uwzględniając te problemy, w trakcie badania tożsamości ideologicznej partii przeprowadzono badanie ilościowe członków partii – kandydatów do sejmu Republiki Litewskiej. Kwestionariusz składał się z 41 pytań i obejmował wszystkie podziały, które zidentyfikowano w wypowiedziach liderów – społeczno-ekonomiczny podział na lewicę-prawicę, moralny na konserwatyzm-liberalizm oraz pogląd na Rosję i okres sowiecki (każdemu z wymiarów poświęcono po 8-10 pytań). W ankiecie znalazły się również pytania dodatkowe dotyczące kwestii często poruszanych w opinii publicznej, np. na temat podwójnego obywatelstwa, bezpośrednich wyborów mera, Departamentu bezpieczeństwa, uprawnień prezydenta i in.[16].

            Badanie wykonano dla celów przedwyborczego projektu manobalsas.lt, skierowanego do społeczeństwa, dlatego odpowiedzi polityków w zasadzie były przeznaczone dla wyborców, a nie naukowców. Odpowiedzi polityków były widoczne na stronie internetowej manobalsas.lt, której przeznaczeniem była pomoc wyborcom w podjęciu bardziej racjonalnej decyzji, na kogo głosować. Kwestionariusz wraz z zaproszeniem do uczestnictwa w projekcie był wysłany do wszystkich kandydatów wyborów sejmowych z 2008 r. W sumie otrzymano odpowiedzi 333 polityków, spośród nich 232 z partii, które dostały się do parlamentu; 59 – ze Związku Ojczyźnianego-Litewskich Chrześcijańskich Demokratów, 44 – ze Związku Liberałów i Centrum, 33 – ze Związku Liberałów Republiki Litewskiej, 32 – z Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej, 30 – z partii Porządek i Sprawiedliwość, 22 – z Partii Wskrzeszenia Narodowego i 12 – z Partii Pracy. To stanowi 31 proc. wszystkich kandydatów wystawionych w wyborach do Seimasu w 2008 r. przez wszystkie siedem partii oraz 48 proc. kandydatów partii, którzy odnieśli zwycięstwo w tych wyborach[17]. Pod względem reprezentatywności jest to całkiem dobry wynik, zwłaszcza mając na uwadze to, że wśród respondentów, którzy odpowiedzieli na pytania ankiety, było znacznie więcej przedstawicieli elit partii, które wygrały wybory, zaś częściej nie udzielili odpowiedzi słabsi kandydaci, którzy przegrali wybory. Należy jednak zwrócić uwagę na różnice między partiami: najbardziej reprezentatywne są odpowiedzi Związku Ojczyźnianego-Litewskich Chrześcijańskich Demokratów (odpowiedzi udzieliło 42 proc. wszystkich kandydatów i 62 proc. spośród tych, którzy wygrali), Związku Liberałów (na ankietę odpowiedziało 32 proc. wszystkich kandydatów i 8 (z 11) kandydatów, którzy odnieśli zwycięstwo) oraz Związku Liberałów i Centrum (na ankietę odpowiedziało 31 proc. wszystkich kandydatów i 6 (z 8) kandydatów, którzy wygrali), średnio reprezentatywne są rezultaty Porządku i Sprawiedliwości, Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej i Partii Wskrzeszenia Narodowego (na ankietę odpowiedziało 21-30 proc. wszystkich kandydatów i między 33 a 47 proc. wybranych kandydatów), zaś najmniej reprezentatywne są odpowiedzi Partii Pracy (na ankietę odpowiedziało jedynie 18 proc. wszystkich kandydatów i ani jeden spośród 10, którzy zostali wybrani).

 

Tabela 4. Międzypartyjny rozrzut odpowiedzi na pytania o wymiar społeczno-ekonomiczny

Pytania	Współczynnik eta (ƞ)	(ƞ²)
Czy popierasz wprowadzenie na Litwie progresywnej stawki podatku dochodowego mieszkańców?	0,687	0,472
Czy popierasz zmniejszanie stawki podatku od osiągniętego zysku na Litwie?	0,645	0,415
Czy zgadzasz się, że państwo powinno zmniejszać przyznawane zasiłki, a te pieniądze przeznaczyć na szkolenia mieszkańców, kształcenie przedsiębiorczości czy inwestycje?	0,605	0,366
Czy popierasz prywatyzację usług przewoźniczych w sektorze transportu kolejowego?	0,578	0,334
Czy zgadzasz się, że znaczna część usług oferowanych przez instytucje służby zdrowia powinna być płatna?	0,527	0,278
Czy popierasz wprowadzenie na Litwie podatku od nieruchomości mieszkańców?	0,499	0,249
Czy zgadzasz się, że większa część studiujących powinna płacić za studia wyższe?	0,455	0,207
Czy popierasz ograniczenie godzin pracy centrów handlowych w soboty i niedziele?	0,438	0,192
Czy popierasz zwiększanie płacy minimalnej?	0,418	0,175
Czy zgadzasz się, że państwo powinno bardziej restrykcyjnie regulować ceny gazu, wody, ogrzewania i prądu?	0,280	0,078

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            Pozycję partii na społeczno-ekonomicznej skali lewicy-prawicy mierzyło 10 pytań dotyczących regulacji rynku oraz polityki świadczeń socjalnych (patrz tabela 4). Analiza statystyczna odpowiedzi polityków wykazuje, że przynależność partyjna dosyć dobrze różnicuje odpowiedzi polityków. Zaprezentowany w tabeli współczynnik eta pokazuje związek (może przyjmować wartości od 0 do 1) między odpowiedzią na pytanie a przynależnością partyjną, zaś wartość ƞ² pokazuje, jaką część rozrzutu odpowiedzi polityków wyjaśnia ich przynależność partyjna. Analiza pokazuje, że różnice średnich odpowiedzi partii są statystycznie istotne, więc rozproszenie odpowiedzi wewnątrz partii jest mniejsze niż między partiami.

            Tabela 4 pokazuje, że różnice między partiami najlepiej widać przy pytaniu o podatki progresywne – partyjność wyjaśnia niemal 50 proc. rozrzutu odpowiedzi polityków. Od przynależności partyjnej zależy również opinia polityków na temat podatku dochodowego, skuteczności zasiłków, prywatyzacji kolei i in. W najmniejszym stopniu przynależność partyjna odzwierciedla się w odpowiedziach polityków w kwestii regulowania cen w zmonopolizowanych sektorach – w tej kwestii wszystkie partie po prostu stoją na podobnym (przychylnym regulacjom) stanowisku.

            W celu ustalenia pozycji partii na skali społecznego liberalizmu-konserwatyzmu do kwestionariusza wciągnięto 9 pytań dotyczących indywidualnej wolności wyboru i wartości narodowych. Tabela 5 pokazuje, że te pytania nie oddają tak dobrze różnic między partiami jak kwestie ekonomiczne. Jednak również w tym wymiarze różnice międzypartyjne są znacznie większe niż różnice między odpowiedziami polityków wewnątrz partii. W przypadku wszystkich pytań różnice między średnimi są statystycznie istotne, za wyjątkiem pytania o pisownię nazw miejscowości w języku polskim. W tej kwestii odpowiedzi większości partii są jednomyślnie negatywne, zaś w tych partiach, w których negatywne nastawienie jest najmniejsze (LRLS i DP), widoczny jest duży rozrzut opinii.

 

Tabela 5. Międzypartyjny rozrzut odpowiedzi na pytania z wymiaru społecznego liberalizmu-konserwatyzmu

Pytania	Współczynnik eta (ƞ)	(ƞ²)
Czy popierasz rezygnację z zasadniczej służby wojskowej na rzecz armii profesjonalnej?	0,594	0,353
Czy popierasz zakaz aborcji na Litwie?	0,582	0,339
Czy zgadzasz się, by państwo wspierało tradycyjną rodzinę za pomocą narzędzi finansowych i innych?	0,442	0,195
Czy popierasz wprowadzenie ograniczeń reklamy i dystrybucji alkoholu?	0,405	0,164
Czy zgadzasz się, że państwo powinno więcej uwagi poświęcać wychowaniu patriotycznemu w szkole?	0,378	0,143
Czy popierasz legalizację zawierania małżeństw przez przedstawicieli tej samej płci?	0,371	0,138
Czy zgadzasz się, by Litwa przyjęła więcej emigrantów z krajów spoza Unii Europejskiej?	0,360	0,130
Czy zgadzasz się, że państwo powinno poświęcać więcej uwagi zachowaniu litewskiej tożsamości etnicznej i tradycyjnej kultury niż sztuce współczesnej?	0,355	0,126
Czy zgadzasz się, by w miejscowościach, gdzie dominuje polska mniejszość narodowa, nazwy miejscowości były pisane nie tylko w języku litewskim, ale też polskim?	0,237	0,056

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            W celu określenia poglądu na okres sowiecki i relacje z Rosją w ankiecie zamieszczono 8 pytań, które odzwierciedlały dyskusje toczące się wówczas w opinii publicznej: dotyczące współpracowników i rezerwistów KGB, wprowadzenia zakazu symboli sowieckich, wsparcia Gruzji i Ukrainy itp. (patrz tabela 6). Największe różnice między partiami ujawniały się przy pytaniu o żądanie od Rosji kompensacji za straty poniesione w związku z okupacją oraz innych pytaniach o silnym nacechowaniu moralnym, najmniejsze – przy pytaniach dotyczących oficjalnej polityki zagranicznej Litwy, gdyż w tych kwestiach większość partii miała dosyć zbieżne stanowiska.

 

Tabela 6. Międzypartyjny rozrzut odpowiedzi na pytania o pogląd na okres sowiecki i Rosję

Pytania	Współczynnik eta (ƞ)	(ƞ²)
Czy zgadzasz się, by Litwa stanowczo żądała od Rosji kompensacji za straty poniesione w związku z okupacją, nawet gdyby takie żądania miały negatywny wpływ na stosunki obustronne?	0,652	0,425
Czy popierasz wprowadzenie zakazu symboliki sowieckiej?	0,575	0,330
Czy popierasz zakaz pełnienia istotnych funkcji w państwie wobec byłych rezerwistów KGB?	0,572	0,327
Czy zgadzasz się, że ludziom współpracującym w przeszłości z sowieckimi tajnymi służbami należy ograniczyć możliwość pracy w służbie państwowej czy sferze oświaty?	0,493	0,243
Czy zgadzasz się, by archiwa sowieckich służb specjalnych były dostępne bez ograniczeń?	0,426	0,181
Czy zgadzasz się, że Litwa powinna dokładać wszelkich starań, by zwiększyć swoją energetyczną niezależność od Rosji, nawet kosztem wzrostu cen energii?	0,419	0,176
Czy zgadzasz się, by Litwa wszelkimi sposobami wspierała dążenie Ukrainy i Gruzji do wstąpienia do NATO?	0,403	0,162
Czy zgadzasz się, że Litwa powinna wyrazić swoje stanowisko w kwestii łamania praw człowieka w Rosji?	0,323	0,104

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            Pragnąc otrzymać ogólny obraz litewskiej przestrzeni konkurencji międzypartyjnej, odpowiedzi członków partii połączono w trzy indeksy, odpowiadające społeczno-ekonomicznej skali lewicy-prawicy (indeks społeczno-ekonomicznej prawicy), skalę społecznego konserwatyzmu-liberalizmu (indeks liberalizmu) i skalę poglądu na okres sowiecki i Rosję (indeks antysowieckości). Przy konstruowaniu indeksu społeczno-ekonomicznej prawicy zsumowano wszystkie dziesięć zmiennych zaprezentowanych w tabeli 4, zakodowanych tak, że wyższa wartość oznacza większe poparcie dla nieskrępowanego rynku (prawicowej polityki gospodarczej). Indeks liberalizmu stworzono poprzez zsumowanie wszystkich elementów przedstawionych w tabeli 5, zakodowanych tak, by wyższe wartości odpowiadały większemu liberalizmowi moralnemu. Indeks antysowieckości zbudowano sumując zmienne poglądu na okres sowiecki i Rosję, przedstawione w tabeli 6, zakodowane tak, by wyższe wartości odpowiadały bardziej antysowieckiej postawie. Wartości wszystkich indeksów zestandaryzowano tak, by tworzyły skalę od -10 do +10.

 

Tabela 7

Partia		Indeks społeczno-ekonomicznej prawicy	Indeks liberalizmu	Indeks antysowieckości
LSDP	Średnia	-6,72	-2,38	2,48
	Odchylenie standardowe	2,29	3,14	3,78
TPP	Średnia	-4,86	-2,78	4,97
	Odchylenie standardowe	2,31	1,03	1,06
TT	Średnia	-2,90	-4,17	4,42
	Odchylenie standardowe	2,87	2,28	3,35
DP	Średnia	-2,42	-2,41	4,27
	Odchylenie standardowe	2,21	1,47	3,14
TS-LKD	Średnia	-1,86	-6,12	8,65
	Odchylenie standardowe	2,86	1,73	1,10
LiCS	Średnia	2,28	-2,37	4,84
	Odchylenie standardowe	2,71	2,21	2,76
LRLS	Średnia	2,33	-0,32	7,10
	Odchylenie standardowe	3,60	3,74	2,55
ƞ²		0,566	0,393	0,406

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            Średnie wartości indeksu dla różnych partii przedstawione w tabeli 7 pozwalają zidentyfikować miejsce każdej z partii w odniesieniu do tych trzech osi, zaś odchylenia standardowe pokazują, jak jednolita pod względem ideologicznym jest partia (im większa wartość odchylenia standardowego, tym mniejsza jedność w partii). W tabeli przedstawiono również współczynnik ƞ², który wykazuje, iż przynależność partyjna wyjaśnia aż 57 proc. rozrzutu odpowiedzi polityków na skali ekonomicznej, 39 proc. – na skali liberalizmu moralnego i niemal 41 proc. – na skali antysowieckości.

 

Rysunek 1. Postawy polityków na skali społeczno-ekonomicznej lewicy-prawicy i społecznego konserwatyzmu-liberalizmu według partii

 

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            Wartości średnich indeksów i odchylenia standardowe dla różnych partii, przedstawione w tabeli 7, wiele mówią o strukturze systemu partyjnego Litwy. Tabela oraz rysunek 1, na którym graficznie przedstawiono pozycję polityków na pierwszych dwóch osiach, pokazują, że na skali ekonomicznej lewicy-prawicy większość litewskich partii, za wyjątkiem LRLS i LiCS, przesuwa się na lewo, tj. w stronę kontrolowanego rynku i większej redystrybucji państwowej. Paradoksalnie, Związek Liberałów zajmujący skrajnie prawicową pozycję, w tym wymiarze jest najmniej jednomyślny. Rysunek 1 pokazuje, że liderzy tej partii – Eligijus Masiulis i Gintaras Steponavičius – prezentują poglądy odmienne w porównaniu do pozostałych partii, jednak część pozostałych kandydatów do sejmu charakteryzują inne postawy.

            Postawy członków Związku Liberałów i Centrum są mniej liberalne niż członków Związku Liberałów na obydwu osiach, jednak są też bardziej jednomyślne. Socjaldemokraci zajmują raczej podobne stanowiska na skali ekonomicznej lewicy-prawicy, ale w wymiarze moralnym ich postawy są bardzo rozrzucone – od liberalnych do raczej konserwatywnych. Jednakże na osi konserwatyzmu nieprześcignioną, jednomyślną pozycję zajmują członkowie Związku Ojczyźnianego. Pod względem konserwatyzmu znacznie wyprzedzają członków partii Porządek i Sprawiedliwość, chociaż w oparciu o wywiady z liderami można było spodziewać się innego rozkładu.

            Na osi ekonomicznej stanowiska Związku Ojczyźnianego – Litewskich Chrześcijańskich Demokratów nie są jednomyślne – poszczególni członkowie reprezentują pozycje od skrajnie lewicowych po umiarkowanie prawicowe. Należy zauważyć, że pod tym względem przewodniczący partii Andrius Kubilius nie jest reprezentatywnym przedstawicielem swojej partii – w kwestiach poglądów ekonomicznych jest on znacznie bliższy liberałom niż jego koledzy partyjni. Na skali liberalizmu moralnego jest on również mniej konserwatywny niż przeciętny przedstawiciel jego partii.

            Partia Pracy, Porządek i Sprawiedliwość oraz debiutantka wyborów z 2008 r. Partia Wskrzeszenia Narodowego, zwane często partiami populistycznymi, nie posiadają wyraźnego profilu w tradycyjnej dwuwymiarowej przestrzeni lewicy-prawicy i liberalizmu-konserwatyzmu - choć ich członkowie plasują się mniej więcej w centrum tej przestrzeni rywalizacji – jedne z powodu centrowych lub niejednomyślnych poglądów członków (DP i TT), inne – z powodu przeciwstawnych stanowisk partii w różnych kwestiach, które wyznaczają skalę[18]. Można jednak zauważyć, że Partia Pracy jest bardziej liberalna (zorientowana mniej patriotycznie) niż partia Porządek i Sprawiedliwość.

            Uogólniając, można powiedzieć, że tak zwane „tradycyjne” litewskie partie zajmują dosyć jasne pozycje na charakterystycznej dla Zachodu dwuwymiarowej mapie ekonomicznej lewicy-prawicy i moralnego liberalizmu-konserwatyzmu. Tworzy ona jednak raczej fałszywy obraz litewskich realiów politycznych – na podstawie rozmieszczenia członków partii na rysunku 1 może się wydawać, że głównymi przeciwnikami w litewskiej przestrzeni międzypartyjnej rywalizacji są Związek Liberałów i Związek Ojczyźniany – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci, jednak w rzeczywistości te partie są najbardziej skłonne do współpracy.

 

Rysunek 2. Postawy polityków na skali społeczno-ekonomiczne lewicy-prawicy oraz antysowieckości według partii

 

Źródło: badanie polityków dla manobalsas.lt, 2008 r. (N=232).

 

            Pod tym względem znacznie bardziej realistyczny obraz jest przedstawiony na rysunku 2, na którym oś społecznego konserwatyzmu-liberalizmu została zastąpiona wymiarem antysowieckości. Na tej mapie litewskiej przestrzeni rywalizacji międzypartyjnej w oczy rzuca się jednomyślność TS-LKD na osi antysowieckości. Znacznie bardziej jednomyślni na tej osi są również członkowie Związku Liberałów. Widać, że w tym wymiarze są oni najlepszymi partnerami dla TS-LKD (patrz również średnie wartości dla partii w tabeli 7). DP, TPP, TT i LiCS na tej osi lokują się na podobnych pozycjach, zaś najmniej antysowiecka w odniesieniu do średniej wartości dla partii jest LSDP, jednak w tej partii widoczny jest bardzo duży rozrzut poglądów na temat okresu sowieckiego i Rosji.

Najbardziej prosowieckie nastawienie mają politycy z partii TT, jednakże ogólna średnia wartość dla tej partii nie pozwala jej uznawać za skrajny „biegun” tej osi. Bardziej szczegółowa analiza pokazuje, że poglądy członków tej partii (podobnie jak i TPP) wyróżniają się w kwestiach współpracy z Rosją i poglądu na współpracowników KGB, tj. partia ta jest bardziej prorosyjska (jednak poglądy są bardziej rozproszone wewnątrz partii) i opowiada się za surową lustracją. Partia Pracy również jest bardziej prorosyjska (a raczej mnie antyrosyjska) niż pozostałe partie, jednak w mniejszym stopniu niż partia Porządek i Sprawiedliwość. Analogiczna kombinacja łagodnej postawy wobec Rosji i surowego stanowiska wobec współpracowników KGB cechuje również Partię Wskrzeszenia Narodowego.

            Uogólniając można rzec, że wymiar antysowieckości dobrze oddaje różnice między tak zwanymi tradycyjnymi partiami na Litwie: TS-LKD i Związek Liberałów przyjmują mocno antysowieckie stanowiska, LSDP – najmniej antysowieckie, Związek Liberałów i Centrum – stanowisko pośrednie. Jednakże sprzeczne stanowiska nowych partii – DP, TT i TPP – nieco obniżają moc wyjaśniającą tego wymiaru. Mimo wszystko, po uwzględnieniu wszystkich wymiarów można zauważyć, że wszystkie partie, być może za wyjątkiem TPP, posiadają własną niszę wartości ideologicznych: TS-LKD to partia konserwatywna i antysowiecka, LRS – liberalna i antysowiecka, LSDP – lewicowa i prosowiecka, TT – konserwatywna i prorosyjska, DP – liberalna i prorosyjska, LiCS – centrowa, umiarkowanie liberalna.

 

Wnioski

Analiza postaw elit partyjnych wykazała, że chyba jedyną partią parlamentarną jednomyślną i konsekwentną w sferze wartości jest Związek Ojczyźniany – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci. Partia ta wyraźnie kieruje się w stronę europejskiej tradycji chrześcijańskich demokratów, przyjmując konserwatywne postawy w sferze moralnej i propagując wartości wspólnotowe oraz patriotyczne. Poza tym, kontynuując linię ideologiczną Sąjūdisu, głosi poglądy ściśle antykomunistyczne i antyrosyjskie. Jak wynika z wywiadu z liderem partii, ugrupowanie to świadomie kształtuje taką tożsamość i dąży do ideologicznej jedności. Można by było podnieść zarzut rozproszenia poglądów w kwestiach polityki gospodarczej wewnątrz partii, jednak należy przyznać, że podobnie dwuznaczne stanowisko na skali ekonomicznej lewicy-prawicy jest charakterystyczne również dla przedstawicieli zachodniej chrześcijańskiej demokracji.

            Związek Liberałów również wyróżnia się swoim konsekwentnym i wyraźnym profilem ideologicznym. Jak przystoi liberałom, partia ta propaguje prawicową politykę w kwestiach ekonomicznych i demonstruje libertariańskie przekonania w sferze moralnej. Jednak czystość ideologiczna cechuje jedynie liderów tej partii, zaś pozostali członkowie elity partyjnej nie są tak liberalni, zwłaszcza w sferze gospodarki. Stopień rozproszenia poglądów członków tej partii jest bardzo wysoki na skali liberalizmu ekonomicznego i moralnego, są oni nieco bardziej jednomyślni w kwestii przeszłości sowieckiej i stosunków z Rosją.

            TS-LKD i Związek Liberałów wyraźnie dzielą między sobą prawą część litewskiej mapy rywalizacji międzypartyjnej, zaś na lewicy wyraźną niszę zajmuje LSDP. Jak wynika z badań opinii członków partii, ugrupowanie to posiada wyraźne ukierunkowanie – to partia lewicowa (w zachodnim znaczeniu społeczno-ekonomicznym), o umiarkowanie pozytywnym podejściu do przeszłości sowieckiej oraz umiarkowanie libertariańskich przekonaniach na osi moralnego konserwatyzmu-liberalizmu. Jednakże z wywiadu przeprowadzonego z liderem partii nie wynika wyraźne ideologiczne zaangażowanie i zdecydowanie, na jakie wartości i jaki elektorat się orientować.

            Strategię „przypodobania się wszystkim” (ang. catch-all) ostentacyjnie propaguje lider Partii Pracy. Pozostałych członków elity partyjnej charakteryzują poglądy centrowe, więc partia posiada znaczne możliwości manewru. Partia ma poglądy bardziej prorosyjskie niż partie prawicowe, jednak pod względem tej cechy trudno byłoby ją odróżnić nie tylko od TT i LSDP, ale również od LiCS, nawet mimo tego, że lider Partii Pracy wyróżniał się na tle pozostałych partii szczególnie pragmatycznym poglądem na stosunki z państwami ościennymi i przeszłość sowiecką. Ta postawa, jak się okazuje, nie jest charakterystyczna dla wszystkich członków elity tej partii.

            Lider Związku Liberałów i Centrum również próbuje zastosować strategię przypodobania się wszystkim. Elita tej partii odznacza się umiarkowanie liberalnymi poglądami i w niektórych aspektach przypomina Partię Pracy. Jednak liberałcentryści są nieco bardziej prawicowi w sferze ekonomicznej i dlatego krzywo patrzą na Partię Pracy, która nie boi się określać mianem partii populistycznej.

            Najtrudniej określić tożsamość partii Porządek i Sprawiedliwość, gdyż wzorce ideologiczne wymienione przez lidera partii nie pokrywają się z danymi pochodzącymi z badania ilościowego elity partyjnej. Analiza postaw członków partii potwierdza bardziej prorosyjski wizerunek tego ugrupowania niż kształtowana przez lidera partii tożsamość, sprowadzająca się do wizerunku patriotycznej, społecznie konserwatywnej siły politycznej.

            Przeprowadzona analiza postaw elit partyjnych pokazuje, że na Litwie nie funkcjonuje jedna dominująca strategia wyborcza: niektóre partie dążą do kształtowania swojej tożsamości ideologicznej, zajmowania konkretnego stanowiska w sferze wartości, natomiast inne wybierają odmienną strategię – przypodobania się wszystkim. Wybory do Seimasu w 2000 i 2004 r. pozwoliły wierzyć, że ta ostatnia strategia lepiej się sprawdza, jednak wybory 2008 r. były bardziej niż poprzednie pomyślne dla partii konsekwentnych pod względem ideologicznym. Analiza pokazała, iż większość współczesnych partii litewskich, za wyjątkiem TPP, posiada pewną niszę w sferze wartości, więc w zasadzie programowa strukturalizacja litewskiego systemu partyjnego jest możliwa.

 Tłumaczyła: Alicija Malevska