Jūratė IMBRASAITĖ, Typy obywateli na Litwie: zaufanie do instytucji władzy oraz formy uczestnictwa politycznego

• | Drukuj |
•  Email

Szczegóły

Kategoria: Polityka wewnętrzna

WSTĘP

Ustrój demokratyczny jest stosunkowo kruchy, gdy zbudowany jest wyłącznie na formalnych instytucjach demokratycznych. Zachowanie demokracji oraz efektywne funkcjonowanie zależy od woli obywateli do zaakceptowania zasad ustroju i ich popierania. Wspieranie instytucji rządowych i uczestnictwo obywateli w procesie zarządzania państwem są zasadniczymi warunkami funkcjonowania demokracji i gwarancją jej stabilności. W środowisku naukowym przeważa pogląd, że długotrwałe zadowolenie z istnienia systemu politycznego stanowi powszechne, silne oparcie dla demokracji, które jest warunkiem zachowania porządków demokratycznych w okresach kryzysów1.

Obywatele mogą wybrać różne sposoby wpływania na proces polityczny, ale nie wszystkie rodzaje uczestnictwa są równie wartościowe ze względu na konsolidację ustroju demokratycznego. Konwencjonalne sposoby (głosowanie, kontaktowanie się z politykami, działalność wyborcza, praca w partiach i organizacjach politycznych) są przesłankami stabilnego ustroju demokratycznego2. Z drugiej strony niektórzy autorzy twierdzą, że działalność protestacyjna to dla obywateli kwestia autoekspresji, która nie stanowi zagrożenia dla demokracji3.

W niniejszym artykule stosowane jest szerokie pojęcie uczestnictwa w działaniach politycznych, w oparciu o klasyczne studia dotyczące uczestnictwa politycznego4.

Udział w tych działaniach może być rozumiany jako regularna i codzienna działalność obywateli (kontaktowanie się z politykami, praca w partiach i organizacjach, uczestnictwo w kampaniach, akcje protestacyjne). Celem artykułu jest omówienie różnic pomiędzy poszczególnymi typami obywateli Litwy, jeżeli chodzi o stopień ich zaufania wobec instytucji rządowych i udział w działalności politycznej.

 

POJĘCIE ZAUFANIA WOBEC INSTYTUCJI RZĄDOWYCH

Większość autorów jest zdania, że zaufanie jest to uproszczona strategia, umożliwiająca jednostce przystosowanie się do złożonego środowiska społecznego i – wraz ze wzrostem możliwości – czerpanie z tego korzyści5. Piotr Sztompka twierdzi, że zaufanie jest zakładem podejmowanym na temat niepewnych, przyszłych działań innych ludzi6. Zaufanie składa się z dwóch elementów: wiary czy konkretnego oczekiwania co do zachowania się innej osoby (obiektu) w określonej sytuacji w przyszłości oraz indywidualnego zobowiązania do działania7. Najbardziej abstrakcyjnymi obiektami zaufania są ogólne właściwości systemu społecznego, porządku społecznego albo ustroju8.

Zaufanie wobec porządku społecznego lub ustroju jest związane z pojęciem legitymizacji. Za Maxem Weberem można stwierdzić, że legitymizacja legalna jest związana z zaufaniem wobec instytucji lub sprawiedliwością proceduralną9.

Niektórzy autorzy wskazują, że pojęcie zaufania wobec instytucji władzy w krajach demokratycznych może być zastąpione pojęciem poparcia dla demokracji. Analizując funkcjonowanie systemu politycznego, David Easton rozróżnia poparcie „specyficzne” i „ogólne”10. Ogólne poparcie polityczne jest związane z obiektem albo tym, co ten obiekt reprezentuje, a nie tym, co wykonuje lub robi, dlatego tworzy się zasób sprzyjających poglądów lub dobrej woli, który pomaga członkom społeczeństwa przyjąć lub tolerować działalność obiektu, nawet jeżeli nie aprobują oni konkretnych działań11. Ogólne poparcie jest stałą, emocjonalnie i moralnie uzasadnioną formą tożsamości, natomiast specyficzne poparcie – formą instrumentalną, poznawczą i związaną z zadowoleniem, wynikającą z pojęcia celowości i działalności instytucji rządowych. Według Eastona poparcie dla abstrakcyjnych obiektów, takich jak wspólnota, i zasady porządku są natury ogólnej (długotrwałe, afektywne), tymczasem poparcie dla konkretnych aspektów systemu politycznego, takich jak działanie ustroju, instytucje i zaufanie wobec polityków, ma konkretny charakter (krótkotrwały, instrumentalny, poznawczy)12. Gabriel A. Almond i Sidney Verba twierdzą, że wieloletnie rządy demokratyczne stopniowo tworzą afektywny zasób ogólnego poparcia dla zasad demokracji13, dlatego krótkotrwałe czynniki (spadek gospodarczy, bezrobocie lub funkcjonowanie państwa dobrobytu) wpływają w praktyce tylko na zaufanie wobec aktualnych działaczy politycznych, partii lub praktycznego funkcjonowania systemu demokratycznego, ale to niezadowolenie nie jest przeszkodą dla utożsamiania się ze wspólnotą lub popierania podstawowych zasad demokracji. Ciekawym przejawem zaufania do instytucji jest praworządność proceduralna, czyli zaufanie do zinstytucjonalizowanych praktyk i procedur, zbudowane na przekonaniu, że jeżeli odpowiednia praktyka i procedury zostaną wykonane, ich wynik będzie optymalny14.

W nowych demokracjach niezadowolenie z działalności instytucji rządowych z powodu rozpowszechnienia się korupcji, nadużywania kompetencji przez urzędników czy braku tolerancji dla poglądów innych może być traktowane jako swego rodzaju „zdrowa” reakcja15. William Mishler i Richard Rose uważają, że w nowych demokracjach niedostateczne zaufanie do instytucji władzy zapowiada dezintegrację społeczeństwa obywatelskiego, ale z drugiej strony przesadne zaufanie szkodzi demokracji, gdyż sprzyja apatii politycznej oraz zmniejszeniu się czujności i kontroli nad instytucjami władzy16. Nowa demokracja potrzebuje obywateli aktywnych, obdarzonych zdrowym sceptycyzmem w stosunku do działalności instytucji władzy, którzy w miarę potrzeby mogą przestać im ufać i zająć się ich kontrolowaniem17. Z kolei połączenie braku zaufania i efektywności politycznej jest potężnym zwiastunem działalności destrukcyjnej18. Efektywność polityczna to poczucie, jaki wpływ na proces polityczny ma lub może mieć jednostkowe działanie polityczne19. Efektywność polityczna dzieli się na: wewnętrzną (kompetencja polityczna) i zewnętrzną (odpowiedzialność polityczna).

Poczucie wewnętrznej efektywności politycznej obejmuje wizerunek siebie jako kompetentnego działacza politycznego, przypomina ono pojęcie kompetencji obywatelskiej lub politycznej, którym operują Almond i Verba20. Efektywność zewnętrzna implikuje pojęcie systemu politycznego i instytucji władzy oraz uznawanie ich za otwarte na potrzeby przeciętnych obywateli i odpowiadające im.

 

FORMY UCZESTNICTWA POLITYCZNEGO I ICH CHARAKTERYSTYKA

Badacze uczestnictwa politycznego twierdzą, że różne działania obywateli, które pośrednio lub bezpośrednio mają na celu wpływanie na polityków, można podzielić na kilka grup. Różnią się one relacjami z jednostkami oraz systemową relacją jednostki z instytucjami władzy.

Głosowanie to najczęstsza forma działalności obywateli, która ma wpływ na liderów politycznych, ale niewiele mówi o preferencjach głosujących21. Głosowanie jest działaniem indywidualnym, nacechowanym konfliktowością wobec innych grup, gdyż celem kampanii wyborczej jest zebranie możliwie największej liczby głosów22.

Szansę na głosowanie każdy obywatel dostaje regularnie, sam nie musi tworzyć takich okazji. Głosowanie może być działaniem zarówno instrumentalnym, jak też symbolicznym23. Wymaga ono mniej starań i wiedzy niż zwracanie się do osób urzędowych lub praca w społeczności24.

Kontaktowanie się to kolejna regularna forma uczestnictwa. Kontakty mogą być związane z problemem indywidualnym lub społecznym. Specyficznymi nazywane są indywidualne kontakty z przedstawicielami instytucji władzy w konkretnej sprawie, która jest aktualna dla danej jednostki. Kontaktowanie się w zasadzie nie jest związane z konfliktem pomiędzy grupami społecznymi i nie łączy się ze współpracą z innymi jednostkami. Kontaktowanie się w kwestii indywidualnej nie pozostaje w systemowej relacji z instytucjami i nie generuje konfliktu społecznego, dlatego jest zaliczane do odrębnego typu działalności politycznej, którą można nieco prowokacyjnie nazwać „uczestnictwem parafialnym”25.

Praca w partii politycznej i działalność wyborcza to regularna działalność obywateli. Uczestnictwo w działalności partii jest ściśle związane z działalnością wyborczą. Może się wiązać z innymi działaniami politycznymi: kontaktowaniem się z politykami, osobami urzędowymi, organizacjami. Wynik pracy wyborczej, podobnie jak w przypadku głosowania, jest zbiorowy. Inaczej niż podczas głosowania, w działalności wyborczej potrzebna jest współpraca pomiędzy uczestnikami. Kampania wyborcza wymaga inicjatywy i starań, dlatego zależy ona od zasobów społeczno–ekonomicznych jednostki. Działalność wyborcza różni się od ogólnych starań o dobro wspólnoty, bo chociaż udział w zebraniach politycznych sprzyja lojalności wewnątrz grupy, ale z drugiej strony bardziej przypomina atakowanie opozycji niż działalność opartą na współpracy26.

Praca we wspólnocie lub w organizacji obejmuje dwa typy działalności: 1) indywidualny kontakt obywateli z funkcjonariuszami instytucji władzy, gdy jego przedmiot dotyczy problemu o charakterze ogólnospołecznym; 2) pozytywna (oparta na współpracy) lub wyrażająca sprzeciw działalność stanowiąca część zorganizowanych dążeń do rozwiązania konkretnego problemu społecznego27. Wynik tej działalności jest społeczny i ma być znaczący dla grupy jednostek. Chociaż działalność może być związana z poważnymi konfliktami, w większości przypadków udział w organizacji wyróżnia się niskim stopniem konfliktowości. Celem działalności ochotniczej jest pomoc innym ludziom; ujawnia się on wraz z wiarą we wspólny los większej wspólnoty i jednocześnie z ogólnym poziomem wzajemnego zaufania jednostek28.

Do działań protestacyjnych zalicza się podpisywanie petycji, bojkotowanie produktów, demonstracje, strajki, akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego. Podpisywanie petycji zasadniczo różni się od głosowania. Kilka sekund, w ciągu których składa się podpis, to zbyt krótki czas, aby powstała wspólnota lub zrodziły się więzi budujące zaufanie. Demonstracje, strajki, akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego wyróżniają się dużym stopniem konfrontacji z instytucjami władzy i są uznawane za działania niekonwencjonalne. Do ich przeprowadzenia potrzebna jest współpraca i wystarczą niezbyt rozległe zasoby indywidualne. Akcje te można zaliczyć do działań ekspresywnych, co jednak nie niweluje ich charakteru instrumentalnego29.

Większość autorów wskazuje, że tradycyjne i konwencjonalne formy uczestnictwa politycznego w rozwiniętych demokracjach tracą swoje znaczenie, tzn. obywatele nie tylko rezygnują z głosowania lub działalności partyjnej, ale też są mniej skłonni do uczestniczenia w działalności stowarzyszeń30. Szczególnie młodzi ludzie wolą udział w nieformalnych sieciach, luźniejszych i mniej zhierarchizowanych, związanych z ich trybem życia i przypadkowymi akcjami mobilizacyjnymi31. Zarówno historyczne, jak też współczesne studia dotyczące konsumentów ujawniają ponadto, że kobiety, szczególnie gospodynie domowe, uczestniczą w życiu politycznym nieformalnie32.

 

MOTYWY ZAUFANIA DO INSTYTUCJI WŁADZY I UCZESTNICTWA POLITYCZNEGO

Dane dotyczące wykształcenia jednostki, zawodu, dochodów oraz wieku tradycyjnie są wykorzystywane jako zmienne niezależne poparcia dla demokracji i uczestnictwa w działalności politycznej33. Studia dotyczące tej ostatniej wskazują, że jednostki politycznie aktywne od biernych różnią się swoimi charakterystykami społeczno-ekonomicznymi, tzn. bardziej aktywne są osoby o wyższych dochodach, lepiej wykształcone, mające bardziej prestiżowy zawód. Takie jednostki mają silniejsze poczucie skuteczności politycznej i bardziej interesują się polityką34. Wiek także ma wpływ na uczestnictwo w działaniach politycznych. Najbardziej aktywne są osoby w średnim wieku35. Starsi ludzie są bardziej skłonni do uczestnictwa w konwencjonalnej i zinstytucjonalizowanej działalności politycznej, natomiast młodsi wolą protesty i uczestnictwo w działaniach niezinstytucjonalizowanych36.

Formy uczestnictwa politycznego różnią się w zależności od indywidualnych zasobów. Sidney Verba, Kay Lehman Schlozman i Henry E. Brady twierdzą, że wszystkie formy działalności politycznej są związane z czasem, pieniędzmi i umiejętnościami obywatelskimi (zdolnościami organizacyjnymi i komunikacyjnymi), jakimi dysponują jednostki37. Większość tych form (udział w kampanii wyborczej, protestowanie, kontaktowanie się, głosowanie) wymaga czasu. Mówiąc o umiejętnościach obywatelskich, można stwierdzić, że poszczególne rodzaje uczestnictwa politycznego różnią się stopniem zapotrzebowania na nie. Głosowanie, udział w demonstracjach, ofiarowywanie pieniędzy nie wymagają specjalnych zdolności organizacyjnych i komunikacyjnych, ale kontaktowanie się, praca podczas kampanii wyborczej oraz w lokalnej grupie inicjatywnej są o wiele bardziej efektywne, jeżeli uczestniczący w nich obywatele mają stosowne umiejętności38.

Doświadczenie osobiste jednostki w nieformalnych i formalnych instytucjach społecznych (w rodzinie, szkole, miejscu pracy, organizacjach niepolitycznych i religijnych) jest funkcją otoczenia społecznego i społecznie wyznaczonych opcji wyborów tychże jednostek. Te czynniki warunkują ilość zasobów czasowych i finansowych, jakimi dysponuje jednostka, oraz jej umiejętności obywatelskie. Doświadczenie uczestnictwa w formalnych instytucjach społecznych ułatwia rozpoznanie indywidualnych interesów politycznych i daje więcej możliwości uczestnictwa w procesie politycznym39.

Ludzie, którzy mają umiejętności nabyte w pracy w organizacjach obywatelskich lub w miejscu pracy, są bardziej skłonni do uczestniczenia w działaniach politycznych, które wymagają czasu40. Ilość zasobów, jakie można nabyć w formalnych organizacjach społecznych, zależy od specyfiki danej instytucji społecznej oraz aktywności jednostki w tejże instytucji. Efektywne uczestnictwo w życiu politycznym zależy od możliwości uczestniczenia w innych dziedzinach.

John Mark Hansen i Steven J. Rosenstone poszerzają pojęcie zasobów, wskazując, że pieniądze, czas, wiedza, umiejętności i pewność siebie są ważnymi zasobami politycznymi, a posiadający je ludzie mniej uwagi zwracają na ekonomiczne i psychologiczne koszty działań politycznych41.Wykształcenie, doświadczenie życiowe, społeczne zaangażowanie w miejscu pracy oraz w wolontariacie sprzyjają aktywności politycznej i zaufaniu wobec instytucji władzy, gdyż korelują z wiedzą, umiejętnościami i dostępem do politycznie skutecznych sieci społecznych.

Odmienne zasoby indywidualne i wzajemne zaufanie wiążą się z różnymi działaniami politycznymi. Zaufanie wzajemne jednostek wynika z utartych stosunków wewnątrz grupy, ma oparcie w poczuciu wspólnoty losu i tożsamości. Stopień tego zaufania ma wpływ na czas, jaki jest przeznaczany na społeczną działalność we wspólnocie, a także na przeznaczanie środków finansowych na cele dobroczynne42. Chociaż zaangażowanie się obywatelskie koreluje z zaufaniem, działanie polityczne związane jest z jego brakiem. Życie polityczne jest w zasadzie konfrontacyjne, gdyż celem polityki jest pokonanie opozycji i zwycięstwo. Zaangażowanie polityczne wyrasta z innych motywacji niż działalność w społeczności43. Ludzie chętniej angażują się w życie polityczne, biorą udział w akcjach protestacyjnych wtedy, gdy nie ufają politykom i innym ludziom, gdy doznają rozczarowania czy są oburzeni44.

 

ZAUFANIE WOBEC INSTYTUCJI WŁADZY I UCZESTNICTWO

POLITYCZNE W KRAJACH POSTKOMUNISTYCZNYCH

Zgodnie z teorią modernizacji zmiana technologiczna i ekonomiczna jest związana z konsekwentną zmianą polityczną i kulturową45. Proces modernizacji w krajach postkomunistycznych wpływa na akceptowanie wartości demokratycznych oraz konsolidację

porządku demokratycznego46. Reformy ekonomiczne mogą wzmocnić perspektywy poparcia dla demokracji, gdyż mają możliwość zapewnienia wzrostu ekonomicznego.

W czasie reform ekonomicznych kształtuje się tożsamość beneficjentów tychże reform, ich możliwości organizowania się i formowania koalicji w celu wspierania procesu restrukturyzacyjnego, a tym samym – wzmocnienia praktyk demokratycznych47.

Rozwijający się sektor prywatny, szerszy dostęp do kształcenia i wzrost poziomu życia sprzyjają procesowi demokratyzacji oraz żywotności demokracji48.

Niemniej jednak, mimo szybkiego wzrostu ekonomicznego w wielu krajach postkomunistycznych przejście od gospodarki planowej do rynkowej warunkowało narastanie nierówności społecznych i wzrost poziomu biedy49. Po rozpoczęciu przez demokratyczne instytucje rządowe realizowania restrukturyzacji gospodarczej w krajach postkomunistycznych demokratycznie wybrane instytucje władzy były zmuszone obciążyć kosztami reform wyborców50. Charakterystyczną cechą kapitalizmu po komunizmie jest istnienie równoległych wcześniejszych praktyk z okresu dojrzałego kapitalizmu51. Zasady rynku często nie są uniwersalne, gdyż najbardziej wpływowi jego aktorzy dążą do zachowania swej uprzywilejowanej pozycji.

Obywatele państw postkomunistycznych popierali demokrację, ale rozumianą przede wszystkim jako dobrobyt ekonomiczny52. Mishler i Rose twierdzą, że w krajach postkomunistycznych entuzjazm towarzyszący przemianom i masowe popieranie reform politycznych i ekonomicznych osłabły, gdy oczywista stała się surowa rzeczywistość restrukturyzacji ekonomicznej53. Większość autorów wskazuje, że istnieją silne korelacje pomiędzy zadowoleniem z demokracji a wzrostem ekonomicznym – im ten wzrost jest większy, tym większe jest zadowolenie54. Ponieważ oceny ekonomiczne są związane ze stabilnością demokracji, można wnioskować, że poziom uczestnictwa politycznego częściowo zależy od natury tych ocen.

Jak wynika z większości opracowań, na opinię o perspektywach wzrostu gospodarki kraju mają wpływ oceny indywidualnych warunków materialnych. Doświadczenie dotyczące restrukturyzacji, obniżenie poziomu życia, wzrost nierówności społecznych mają duży wpływ na poparcie dla demokracji55. Negatywne skutki odbywającej się równolegle restrukturyzacji ekonomicznej i politycznej mogą zmniejszyć poparcie ze strony wyborców56. Obniżony poziom życia wraz z niespełnionymi oczekiwaniami może warunkować odsunięcie się wcześniej optymistycznie nastawionych obywateli od uczestnictwa w działalności politycznej i skierowanie uwagi na rozwiązywanie indywidualnych problemów społecznych i ekonomicznych57.

Aby ustrój demokratyczny i gospodarka rynkowa mogły funkcjonować pomyślnie, niezbędne są sprzyjające warunki kulturowe. Wpływ ideologii i idei z okresu systemu autorytarnego przetrwał nawet po upadku systemu totalitarnego. Nawet po zmianie ideologii legitymującej zachowały się dawne elementy i modele zachowań.

Pojęcia dotyczące demokracji, instytucji władzy oraz obywateli są tworzone w oparciu o doświadczenie zdobyte w okresie komunistycznym. Wspomnienia na temat ideologii legitymującej system komunistyczny oraz jego praktyki polityczne mają wpływ na zachowanie się obywateli i oczekiwania w warunkach nowego porządku politycznego, bez względu na to, czy reżim demokratyczny jest popierany, czy też nie. Ciągłość przeszłości w postkomunistycznej świadomości zbiorowej obywateli stanowi jedno z największych wyzwań dla nowych demokracji. Dla większości obywateli nowy ustrój ma relatywnie negatywną treść, gdyż demokracja przede wszystkim stanowiła obietnicę lepszego życia społeczno -ekonomicznego58. Oczekiwania te nie są produktami nowego systemu, lecz odziedziczonym po autorytarnym systemie doświadczeniem przetrwania. „Refleksyjny stosunek” do przeszłości ma dwojakie oddziaływanie: wywołuje rozczarowanie demokracją i stopniowo upiększa system autorytarny59.

W nowych demokracjach wyraźny jest konflikt pomiędzy wzmocnieniem społeczeństwa obywatelskiego i rozumieniem roli państwa, tzn. część społeczeństwa rozumie demokrację jako prawa nabywane oddolnie, a pozostała część – jako prawa nadawane odgórnie. Paternalistyczne postrzeganie instytucji władzy wzmacnia etatyzm i autorytaryzm60. Badania wykazują, że grupy obywateli, rozumiejące demokrację jako kategorię wartościującą, najczęściej nabierają dystansu do polityki61.

Zdaniem wielu autorów jedną z manifestacji efektywności demokracji jest poziom odczuwania przez obywateli tego, czy mają oni wpływ na przyjmowanie decyzji, tzn. czy mogą działać wbrew decyzjom autorytetów, gdy naruszają one ich interesy62.

 

ZAUFANIE DO INSTYTUCJI WŁADZY A UCZESTNICTWO POLITYCZNE NA LITWIE: WYNIKI BADAŃ

W artykule zawarta została analiza wyników badań pt. Pojęcie instytucji władzy i działania polityczne na Litwie w 2010 r.: poparcie dla demokracji czy zbiorowy protest?, finansowanych przez Litewską Radę Naukową (umowa nr SIN -12/2010). Sondaż ten przeprowadziło Centrum Badań Społecznych w terminie od 27 listopada do 14 grudnia 2010 r. Respondenci zostali wytypowani drogą wieloetapowego wyboru losowego. W sondażu wzięło udział 1046 respondentów w wieku powyżej 18 lat. Analiza klasterowa typu TwoStep uwzględniała stopień zaufania do instytucji władzy (prezydenta, Sejmu, rządu, partii politycznych, miejskich/rejonowych władz samorządowych) oraz oceny działania systemu politycznego i gospodarki (patrz tabele 1 i 2). Oceny dotyczyły systemu politycznego na Litwie i ekonomiki kraju w chwili obecnej i po upływie pięciu lat. Sondowano także zewnętrzną i wewnętrzną efektywność systemu oraz uczestnictwo w działaniach politycznych (głosowanie, kontakt z politykiem, urzędnikiem instytucji rządowej, samorządowej, z organizacją lub zjednoczeniem, praca w partii politycznej, w lokalnej grupie inicjatywnej, w innej organizacji, udział w kampanii, wpłacanie na rzecz organizacji 2% od podatku dochodowego, ofiarowanie pieniędzy, zbieranie pieniędzy na rzecz funduszy, kontakt z mediami, podpisywanie petycji, bojkotowanie produktów, uczestnictwo w legalnych akcjach strajkowych, demonstracjach). W zależności od stosunku do rządu, systemu politycznego, systemu ekonomicznego i swojej roli w nim (11 zmiennych) oraz uczestnictwa w działaniach politycznych (w sumie 18 zmiennych) respondenci zostali podzieleni na cztery typy: umiarkowanie ufni (15%), umiarkowanie nieufni (32,6%), aktywnie nieufni (15,1%) oraz biernie nieufni (37,3%).

Tabela 1. Ocena zaufania do instytucji w zależności od typu obywateli

 

Instytucja	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
prezydent	8,4	7,9	6,3	5,3	6,7 (684)	29,0***
rząd	6,0	2,9	1,8	1,3	2,6 (684)	150,5***
sejm	4,5	1,9	1,1	0,8	1,8 (684)	166,0***
partie polityczne	4,7	2,4	1,4	1,0	2,1 (684)	156,2***
samorząd miejski/rejonowy	5,3	4,8	2,7	2,1	3,5 (684)	53,0***

df = 2; *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05

zaufanie wobec instytucji politycznych jest oceniane w skali, gdzie min. = 0, maks. = 10

 

Tabela 2. Zaufanie do systemu politycznego i stanu gospodarki

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
Gospodarka kraju obecnie	4,9	2,9	2,5	1,5	2,6 (684)	117,1***
Gospodarka kraju po pięciu latach	6,4	4,8	4,1	2,7	4,1 (684)	115,6***
Obecny system polityczny	5,7	3,0	2,4	1,5	2,8  (684)	115,9***
System polityczny kraju po pięciu latach	6,8	4,5	3,9	2,2	3,8 (684)	91,2***

df = 2; *** p =  0,000; **p < 0,01; * p < 0,05

 

Wśród umiarkowanie ufnych respondentów średnie oceny stopnia zaufania wobec instytucji politycznych oraz obecnego systemu politycznego i gospodarki, a także systemu politycznego i gospodarki w przyszłości są najwyższe w porównaniu z innymi typami obywateli. W tej grupie stopień zaufania wobec prezydenta, Sejmu, rządu, władz samorządowych lub rejonowych, a także partii politycznych wynosi ponad 5 lub około 5, czyli jest pozytywny lub prawie pozytywny. Z drugiej strony średnia stopnia zaufania wobec rządu wśród umiarkowanie ufnych respondentów jest wyższa (6,0) w porównaniu z innymi typami obywateli, ale niższa niż wobec Sejmu (4,5).

Średnie oceny wśród umiarkowanie ufnych respondentów wobec systemu politycznego i gospodarki są wyższe niż 5, wyjątek stanowi średnia oceny obecnej gospodarki – 4,9. Średnia oceny obecnego systemu politycznego (5,7) oraz systemu politycznego w przyszłości (6,8) w grupie umiarkowanie ufnych jest trochę wyższa niż w odniesieniu do obecnej gospodarki (4,9) oraz gospodarki w przyszłości (6,8). Można wnioskować, że umiarkowanie ufni respondenci darzą zaufaniem konkretny rząd, gdyż jego działalność znajduje odzwierciedlenie w skali orientacji ideologicznej respondentów (lewica–prawica). Z drugiej strony wyższe oceny obecnego i przyszłego systemu politycznego, w porównaniu z oceną obecnego i przyszłego systemu ekonomicznego, pozwalają sądzić, że umiarkowanie ufni respondenci w porównaniu z innymi typami obywateli wyróżniają się ogólnym poparciem dla demokracji lub mają potencjał takiego poparcia.

Umiarkowanie ufni obywatele uczestniczyli głównie w indywidualnych, konwencjonalnych działaniach wymagających małych zasobów (głosowanie, kontaktowanie się z politykiem, z urzędnikiem z instytucji władzy, z urzędnikiem samorządowym, z organizacją, wpłacanie na rzecz organizacji 2% od podatku dochodowego, ofiarowanie pieniędzy, kontaktowanie się z mediami, podpisywanie petycji). Brali także udział w zbiorowych działaniach konwencjonalnych (praca w partii politycznej, w lokalnej grupie inicjatywnej, w organizacji, roznoszenie i rozpowszechnianie plakatów w ramach kampanii lub folderów reklamowych, zbiórka pieniędzy na rzecz funduszy), które wymagają więcej zasobów indywidualnych i wyróżniają się mniejszym poziomem konfliktu (zob.: aneks 2).

Średnie ocen w grupie respondentów umiarkowanie nieufnych wobec instytucji politycznych (prezydenta, Sejmu, rządu, władz miejskich lub samorządowych, partii politycznych) oraz wobec obecnego i przyszłego systemu politycznego i gospodarki są niższe niż w przypadku respondentów umiarkowanie ufnych, ale wyższe od respondentów aktywnie nieufnych i biernie nieufnych. Z drugiej strony średnia wewnętrznej efektywności wśród respondentów umiarkowanie nieufnych jest niższa w porównaniu z umiarkowanie ufnymi i aktywnie nieufnymi, ale wyższa w porównani do biernie nieufnych. Umiarkowanie nieufni rzadziej uczestniczyli w indywidualnych działaniach konwencjonalnych wymagających mniejszych zasobów (głosowanie, kontaktowanie się z urzędnikiem samorządowym, z organizacją, wpłacanie na rzecz organizacji 2% od podatku dochodowego, udzielanie wsparcia pieniężnego, kontaktowanie się z mediami, podpisywanie petycji) w porównaniu z umiarkowanie nieufnymi i aktywnie nieufnymi. Ci sami respondenci częściowo uczestniczyli w konwencjonalnych zbiorowych działaniach (praca w organizacji, zbiórka pieniędzy na rzecz fundacji), które wymagają więcej indywidualnych zasobów i wyróżniają się dużym albo małym poziomem konfliktu, ale prawie wcale nie uczestniczyli w akcjach protestacyjnych, z wyjątkiem bojkotowania produktów.

Średnie ocen wśród aktywnie nieufnych wobec instytucji politycznych (prezydenta, Sejmu, rządu, władz miejskich lub samorządowych, partii politycznych), a także średnie ocen wobec obecnego i przyszłego systemu politycznego i gospodarki są niższe niż w przypadku umiarkowanie ufnych i umiarkowanie nieufnych, ale wyższe niż wśród biernie nieufnych. Aktywnie nieufni, w porównaniu z innymi typami obywateli, częściej uczestniczyli w konwencjonalnej działalności indywidualnej, wymagającej mniej zasobów (kontaktowanie się z politykiem, z urzędnikiem z instytucji władzy, z urzędnikiem samorządowym, z organizacją, udzielanie wsparcia pieniężnego, kontaktowanie się z mediami, podpisywanie petycji), z wyjątkiem głosowania i przekazywania na rzecz organizacji 2% od podatku dochodowego. W porównaniu z innymi typami obywateli aktywnie nieufni respondenci najczęściej uczestniczyli w zbiorowych działaniach konwencjonalnych (udzielali się w pracy partyjnej, w lokalnej grupie inicjatywnej, pracowali w organizacjach, roznosili i rozpowszechniali plakaty i foldery reklamowe w ramach kampanii, zbierali pieniądze na rzecz fundacji), które wymagają więcej indywidualnych zasobów i charakteryzują się większym stopniem konfliktowości. Ci sami respondenci najczęściej uczestniczyli w akcjach protestacyjnych – brali udział w demonstracjach, strajkach, bojkotowali produkty (zob.: aneks 2). Reasumując, można stwierdzić, że w porównaniu z innymi typami obywateli, aktywnie nieufni respondenci najczęściej uczestniczyli w indywidualnych i zbiorowych działaniach konwencjonalnych odwołujących się do wartości wspólnotowych, a także w działaniach protestacyjnych, które charakteryzują się największą konfliktowością. Średnia efektywności zewnętrznej aktywnie nieufnych jest niższa niż umiarkowanie ufających i umiarkowanie nieufnych, ale wyższa niż w przypadku pasywnie nieufnych. Z drugiej strony średnia efektywności wewnętrznej tej grupy respondentów jest niższa niż umiarkowanie ufających, ale wyższa niż umiarkowanie nieufnych i pasywnie nieufnych (zob.: aneks 1). W porównaniu z innymi typami obywateli aktywnie nieufnych respondentów cechuje wyższa efektywność wewnętrzna i mniejszy stopień zaufania do instytucji politycznych, dlatego są oni skłonni do konfrontacji oraz udziału w akcjach protestacyjnych.

Wśród biernie nieufnych średnie zaufania do instytucji politycznych (prezydenta, Sejmu, rządu, samorządu miejskiego lub rejonowego oraz partii politycznych), a także zaufanie do obecnego i przyszłego systemu politycznego i gospodarki są najniższe w porównaniu z innymi typami obywateli. Biernie nieufni respondenci najrzadziej uczestniczyli w indywidualnych działaniach konwencjonalnych, wymagających mniej zasobów (głosowanie, kontaktowanie się z politykiem, z urzędnikiem z instytucji rządowej, z urzędnikiem z instytucji samorządowej, z organizacją, przekazywanie na rzecz organizacji 2% podatku od dochodów, udzielanie wsparcia pieniężnego), z wyjątkiem kontaktowania się z mediami. Ta grupa respondentów w ogóle nie brała udziału w zbiorowych działaniach konwencjonalnych (praca w lokalnej grupie inicjatywnej, w organizacji, rozpowszechnianie plakatów i folderów reklamowych), które wymagają więcej zasobów indywidualnych, z wyjątkiem zbierania pieniędzy na rzecz fundacji. Biernie nieufni respondenci praktycznie nie uczestniczyli w akcjach protestacyjnych, z wyjątkiem bojkotowania produktów. Tę grupę cechuje najniższy stopień efektywności zewnętrznej i wewnętrznej, tzn. respondenci absolutnie nie odczuwają tego, że mogą mieć wpływ na proces polityczny, i nie uznają, że instytucje władzy są otwarte i reagują na potrzeby szeregowych obywateli, dlatego w porównaniu z innymi typami najrzadziej uczestniczyli w indywidualnych działaniach konwencjonalnych i praktycznie nie włączali się w zbiorowe działania oraz w akcje protestacyjne.

Analiza różnic w działaniach społeczno -ekonomicznych w zależności od typu obywateli pozwala zauważyć, że istnieje statystycznie istotna zależność pomiędzy wiekiem, wykształceniem, wysokością dochodów na jednego członka rodziny, sektorem zatrudnienia, członkostwem w organizacji pozarządowej oraz typem obywatela (zob.: aneksy 3 -8). Wprawdzie status społeczny jednostki sam w sobie nie jest przyczyną zaufania wobec instytucji rządowych i działalności politycznej, ale model społeczno-ekonomiczny częściowo może wyjaśnić skłonność jednostki w kwestii działalności politycznej i zaufania wobec władzy. Wykształcenie, wysokość dochodów na jednego członka rodziny, sektor, członkostwo w organizacjach pozarządowych mogą być uznane za zasoby polityczne, które sprzyjają zaufaniu wobec instytucji władzy oraz uczestnictwu w konwencjonalnych działaniach politycznych.

Analiza zróżnicowania między typami obywateli pozwala na stwierdzenie, że istnieje istotna statystycznie zależność pomiędzy: poziomem zaufania międzyosobowego, oceną praworządności proceduralnej w sektorze publicznym, stosunkiem do systemu komunistycznego, oceną własnej sytuacji ekonomicznej przed niepodległością (1990) w stosunku do obecnej sytuacji ekonomicznej, zadowoleniem z życia, oceną praworządności procesualnej w sektorze zdrowia i w instytucjach samorządowych a typem obywatela (zob.: aneksy 8 -13).

W tabeli 3 został podany model regresji logistycznej multinomialnej, który składa się z pięciu zmiennych socjoekonomicznych (wiek, wykształcenie, zawód, dochody, sektor), członkostwa w organizacjach pozarządowych, siedmiu zmiennych dotyczących poglądów (zaufanie pomiędzy jednostkami, stosunek do systemu komunistycznego, sytuacja ekonomiczna jednostki do czasu odzyskania niepodległości, przekonanie o możliwości kontrolowania własnego życia, zadowolenie z życia, ocena praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia oraz w instytucjach samorządowych).

 

Tabela 3. Model multinomialnej regresji logistycznej

 

Typy obywateli	B	Błąd standardowy	Exp (B)
Umiarkowanie nieufni
Stała	-1,86	1,13	1,05
Wiek	.05***	.01	.72
Członkostwo w organizacji pozarządowej	-.33	.42	.91
Brak członkostwa w organizacji pozarządowej	0	.08	1,28
Zaufanie wobec ludzi	-.10	.10	.88
Ocena własnej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości w porównaniu z obecną ekonomiczną	0.25*	.10	.92
Zadowolenie z życia	.13	.07
„Urzędnicy samorządowi nadają niektórym osobom przywileje”	-.08
Aktywnie nieufni
Stała	-.26	1,24	1,04
Wiek	.04**	.02	2,49
Członkostwo w organizacji pozarządowej	.91*	.46	.97
Brak członkostwa w organizacji pozarządowej	0	.09	1,07
Zaufanie wobec ludzi	-.03	.11	.77
Ocena własnej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości w porównaniu z obecną ekonomiczną	.07	.11	.78
Zadowolenie z życia	-.26*	.10
„Urzędnicy samorządowi nadają niektórym osobom przywileje”	-.25**
Biernie nieufni
Stała	1,23	1,13	1,03
Wiek	.03*	.01	.48
Członkostwo w organizacji pozarządowej	-.74	.47	.76
Brak członkostwa w organizacji pozarządowej	0	.08	1,26
Zaufanie wobec ludzi	-.27**	.10	.73
Ocena własnej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości w porównaniu z obecną ekonomiczną	.23*	.10	.82
Zadowolenie z życia	-.31**	.08
„Urzędnicy samorządowi nadają niektórym osobom przywileje”	-20**

N = 471; df = 1 ; *** p = 0,000 ; ** p < 0,01 ; * * p < 0,05

Nagelkerke = 0,341 ; Pearson = 0,543

 

Umiarkowanie nieufni statystycznie znacznie różnią się od umiarkowanie ufnych wiekiem i oceną swojej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez kraj niepodległości63. Aktywnie nieufni respondenci statystycznie znacznie różnią się od umiarkowanie ufnych wiekiem, członkostwem w organizacjach pozarządowych, zadowoleniem z życia i poglądami w kwestii niejednakowego traktowania ludzi przez urzędników samorządowych64. Biernie nieufni statystycznie znacznie różnią się od umiarkowanie ufnych respondentów wiekiem, zaufaniem wobec ludzi, oceną swojej sytuacji ekonomicznej sprzed odzyskania przez kraj niepodległości, zadowoleniem z życia oraz oceną praworządności proceduralnej w instytucjach samorządowych65.

 

DYSKUSJA

Czynniki społeczno-ekonomiczne częściowo wyjaśniają różnice pomiędzy typami obywateli. Z analizy wynika, że w grupie umiarkowanie ufnych jest najwięcej respondentów w wieku 18 -29 lat (33,7%) oraz w wieku 30 -39 lat (24,0%). W tej grupie jest z kolei najmniej obywateli w wieku 50 -59 lat (9,6%), a także najmniej osób, które przekroczyły 60 rok życia (13,5%). Stąd można wnioskować, że respondenci umiarkowanie ufni są najmłodsi w porównaniu z innymi typami obywateli (zob.: aneks 3).

W grupie umiarkowanie ufnych jest najwięcej respondentów z wyższym wykształceniem (44,8%) i najmniej z wykształceniem podstawowym i niepełnym średnim (5,7%) oraz niepełnym wyższym (18,1%) (zob.: aneks 2). Młodsi i bardziej wykształceni obywatele mają więcej możliwości przystosowania się do gospodarki rynkowej. Młodszy wiek i wyższe wykształcenie mogą oznaczać większe dochody, częściowo – wyższy status społeczny, a także mogą łatwiej zostać zamienione przez inne zasoby społeczne, co otwiera więcej możliwości zawodowych i pozwala na większą elastyczność wyborów zawodowych. Porównując poszczególne typy obywateli pod względem dochodów miesięcznych na jednego członka rodziny, można stwierdzić, że w grupie umiarkowanie ufnych są one najwyższe (zob.: aneks 5). W tej grupie dochody miesięczne na jednego członka rodziny u większości respondentów wahają się w granicach 301 -1500 litów. Jest wśród nich również najwięcej obywateli, których miesięczne dochody oscylują w granicach 601 -1500 litów. Porównanie członkostwa w organizacjach pozarządowych poszczególnych typów obywateli pozwala zauważyć, że w grupie umiarkowanie ufnych jest mniej członków organizacji pozarządowych niż w grupie aktywnie nieufnych, ale więcej niż w grupie umiarkowanie nieufnych i biernie nieufnych (zob.: aneks 7). Członkostwo w organizacjach pozarządowych może zwiększyć zasoby organizacyjne i komunikacyjne, które są potrzebne w uczestnictwie w działaniach politycznych. Jednocześnie daje jednostkom dostęp do szerszych sieci społecznych, które w zależności od istniejącego w każdej konkretnej sieci poziomu wiedzy i informacji mogą stać się politycznie adekwatny zasobem. Ogólne „zaufanie do ludzi” w grupie respondentów umiarkowanie ufnych jest najwyższe w porównaniu z innymi typami obywateli (zob.: aneks 8).

Podsumowując, można stwierdzić, że obiektywny i subiektywny standard życiowy umiarkowanie ufnych obywateli, w porównaniu z innymi typami respondentów, jest najwyższy, dlatego oni są najbardziej zadowoleni ze swego życia i najbardziej skłonni wierzyć, że ich los zależy od nich samych. Można zakładać, że najwyższy obiektywny i subiektywny standard życiowy stanowi zachętę do bardziej krytycznej oceny systemu komunistycznego i najniższej oceny swojej sytuacji ekonomicznej sprzed odzyskania przez Litwę niepodległości (zob.: aneks 9). Z drugiej strony ze względu na to, że respondenci z tej grupy mają największe zasoby (najwięcej jest osób z wyższym wykształceniem, charakteryzujących się największą efektywnością wewnętrzną, najczęściej wyznających przekonanie, że jednostka jest sama odpowiedzialna za swoje życie, mających największą gotowość do wypowiadania własnego zdania), ten typ obywateli powinien najaktywniej uczestniczyć w działaniach politycznych; mimo to obywatele zakwalifikowani do tej grupy uczestniczą głównie w indywidualnych konwencjonalnych działaniach oraz w działalności wspólnotowej, a raczej stronią od polityki. Mając na uwadze fakt, że 57,7% respondentów z tej grupy jest w wieku 18-39 lat, można wnosić, że część umiarkowanie ufnych troszczy się głównie o poprawę swego statusu w warunkach gospodarki rynkowej, dlatego angażuje się w działalność polityczną. Z drugiej strony można też zakładać, że część umiarkowanie ufnych, szczególnie tych, którzy nie mają doświadczenia z systemem sowieckim, ufa instytucjom władzy i postrzega demokrację jako coś oczywistego, dlatego nie widzi potrzeby aktywnego uczestniczenia w działaniach politycznych.

Mniejsze doświadczenie z okresu życia w systemie komunistycznym lub brak takiego doświadczenia mogą być przesłanką do wyższej oceny praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia i sektorze samorządowym. Pomimo takiej oceny wspomnianych sektorów umiarkowanie ufający respondenci w kontaktach z sektorem publicznym dość często naruszają zasady praworządności proceduralnej. 32% respondentów z tej grupy co najmniej raz w życiu dawało łapówki w formie pieniędzy lub prezentów policjantowi (aby uniknąć mandatu), 11,8% – lekarzowi, a 31,7% wykorzystywało wpływy innych ludzi dla osiągnięcia własnej korzyści (zob.: aneksy 4 -12). Wyniki pokazują, że praktyka życia codziennego i myślenie z okresu sowieckiego przetrwały i obywatele umiarkowanie ufni często z nich korzystają, dążąc do realizacji swoich celów w sektorze publicznym.

Obserwując zróżnicowanie wiekowe w grupie obywateli umiarkowanie nieufnych, można zauważyć, że 21,9% stanowią osoby w wieku 18 -29 lat, 50,7% – w wieku 30-59 lat, a 27,4% – powyżej 60 lat (zob.: aneks 3). Przedstawione w tabeli 3 wyniki regresji logistycznej multinomialnej wskazują, że ta grupa respondentów różni się od umiarkowanie ufnych wiekiem oraz sytuacją ekonomiczną sprzed odzyskania przez kraj niepodległości. Chociaż istnieją statystycznie istotne korelacje pomiędzy typami obywateli, poziomem wykształcenia, wysokością dochodów, poziomem uczestnictwa w organizacjach pozarządowych, można stwierdzić, że te wskaźniki (wykształcenie, dochody itp.) są pośrednimi zmiennymi, korelującymi z oceną sytuacji ekonomicznej jednostki przed odzyskaniem przez kraj niepodległości, w porównaniu z obecną sytuacją. Dochody na jednego członka rodziny w grupie umiarkowanie nieufnych obywateli są niższe niż umiarkowanie ufnych, co oznacza, że obiektywny standard poziomu życia tych ostatnich też jest niższy. Porównując wskaźnik zróżnicowania uczestnictwa w organizacjach pozarządowych poszczególnych typów obywateli, można zauważyć, że w grupie umiarkowanie nieufnych jest mniej członków organizacji pozarządowych (16,9%) niż w grupach umiarkowanie ufnych i aktywnie nieufnych, ale więcej niż w grupie biernie nieufnych (zob.: aneks 7).

W konkluzji da się stwierdzić, że obiektywny i subiektywny standard życia obywateli umiarkowanie nieufnych jest niższy niż umiarkowanie ufnych, ale nieco wyższy niż aktywnie nieufnych (zob.: aneksy 5 i 9). Zatem można przypuszczać, że niższy obiektywny i subiektywny standard życiowy, w porównaniu z obywatelami umiarkowanie ufnymi, skłania do mniej krytycznej oceny systemu komunistycznego i lepszej oceny swojej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości, w porównaniu z umiarkowanie ufnymi. Z drugiej zaś strony trzeba uwzględnić, że umiarkowanie nieufni mają mniejsze zasoby (mniejszy udział osób z wyższym wykształceniem, mniej członków organizacji pozarządowych, niższa wewnętrzna efektywność w porównaniu z umiarkowanie ufnymi i aktywnie nieufnymi), więc uczestniczą głównie w indywidualnych działaniach konwencjonalnych. Przy tym w tej właśnie grupie jest najwięcej respondentów w wieku ponad 60 lat (27,4%), z czego można wnioskować, że część umiarkowanie nieufnych respondentów nie uczestniczy w działaniach politycznych wymagających wielu indywidualnych zasobów z powodu problemów zdrowotnych.

Chociaż umiarkowanie nieufni respondenci oceniają praworządność proceduralną w sektorze zdrowia i sektorze samorządowym podobnie jak umiarkowanie ufni, znaczna ich część narusza wymagania praworządności proceduralnej w sektorze prywatnym. 18,4% respondentów co najmniej raz w życiu dawało łapówki w formie pieniędzy lub prezentów policjantowi, 56,6% – lekarzowi, a 21,6% wykorzystywało wpływy innych ludzi dla osiągnięcia własnej korzyści (zob.: aneksy 4 -12). W tej grupie jest najwięcej osób w wieku powyżej 60 lat, uzasadnione jest więc przypuszczenie, że właśnie umiarkowanie nieufni obywatele najczęściej kontaktują się z pracownikami sektora zdrowia, dlatego najczęściej naruszają wymagania praworządności proceduralnej na tym obszarze.

W grupie aktywnie nieufnych podział ze względu na wiek jest prawie równomierny: zaliczono do niej 26,7% respondentów w wieku 18 -29 lat, 53,3% w wieku 30-59 lat i 20% respondentów w wieku ponad 60 lat (zob.: aneks 1). Wyniki multinomialnej regresji logistycznej (tabela 3) wskazują, że aktywnie nieufni respondenci od umiarkowanie ufnych znacznie różnią się wiekiem, wskaźnikiem przynależności do organizacji pozarządowych, poziomem zadowoleniem z życia i oceną praworządności proceduralnej w instytucjach samorządowych. Chociaż istnieje statystycznie istotna korelacja pomiędzy typami obywateli a ich wykształceniem, wysokością dochodów, przynależnością do sektorów, można twierdzić, że te czynniki są zmiennymi pośrednimi, korelującymi z zadowoleniem z życia oraz oceną praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia. Dochody na jedną osobę w rodzinie aktywnie nieufnych są niższe niż w grupie umiarkowanie ufnych, co oznacza, że ich obiektywny poziom życia jest także niższy. W porównaniu z umiarkowanie ufnymi aktywnie nieufnych cechuje podobny albo nieco niższy poziom zasobów organizacyjnych i komunikacyjnych (35,2% z nich ma wyższe wykształcenie, 44,2% pracuje w sektorze państwowym, 50,5% jest członkami organizacji pozarządowych, wskaźnik gotowości wyrażania własnej opinii wynosi 7,2, stosunkowo wysoka jest wewnętrzna efektywność), dlatego to oni uczestniczą w indywidualnych i zbiorowych działaniach politycznych. Aktywnie nieufni, w porównaniu z innymi typami obywateli, są najbardziej niezadowoleni ze swego życia i praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia, dlatego najczęściej uczestniczą w działaniach protestacyjnych.

Z drugiej strony ocena przez aktywnie nieufnych respondentów praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia oraz sektorze samorządowym jest najniższa, ale oni sami najczęściej stosują niedemokratyczne praktyki w sektorze zdrowia i innych dla osiągnięcia własnych celów: 75% z nich przynajmniej raz w życiu dało łapówkę w postaci pieniędzy lub prezentów lekarzowi, 31,7% – policjantowi, a 45,6% wykorzystywało wpływy innych ludzi dla osiągnięcia własnej korzyści. Można wnioskować, że na zachowanie się respondentów z tej grupy oraz pojmowanie przez nich demokracji ma wpływ doświadczenie zdobyte w okresie życia w systemie sowieckim.

Analizując zróżnicowanie wiekowe wśród biernie nieufnych respondentów, można zauważyć, że w tej grupie jest 19,5% osób w wieku 18 -29 lat, 59% w wieku 30 -59 lat oraz 21,5% w wieku powyżej 60 lat (zob.: aneks 1). Wyniki multinomialnej regresji logistycznej (tabela 3) wskazują, że pasywnie nieufni respondenci od umiarkowanie ufnych statystycznie znacznie różnią się wiekiem, oceną sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości w porównaniu z oceną obecnej sytuacji ekonomicznej, zaufaniem wobec ludzi, zadowoleniem z życia oraz oceną praworządności proceduralnej w instytucjach samorządowych. Chociaż istnieją statystycznie istotne korelacje pomiędzy typami obywateli a poziomem wykształcenia, wysokością dochodów, sektorem, można twierdzić, że te czynniki są pośrednimi zmiennymi, które mogą mieć związek ze zaufaniem ludzi wobec siebie, zadowoleniem z życia i oceną praworządności proceduralnej w instytucjach samorządowych.

Dochody na jedną osobę w rodzinach tej grupy respondentów są najmniejsze, zatem ich obiektywny standard poziomu życia jest najniższy. Biernie nieufni mają najniższe zasoby (tylko 13,3% z nich ma wyższe wykształcenie, 22,2% pracuje w sektorze państwowym, 1,7% jest członkami organizacji pozarządowych, średnia gotowości wyrażania własnej opinii wynosi 6,7, wewnętrzna efektywność jest najniższa), dlatego uczestniczą tylko w indywidualnych działaniach politycznych.

Biernie nieufni w porównaniu z innymi typami są najbardziej niezadowoleni ze swego życia (5,7), są najmniej skłonni uważać, że życie jednostki zależy od niej samej (5,7), i negatywnie oceniają praworządność proceduralną w instytucjach samorządowych, przy czym najrzadziej ze wszystkich obywateli uczestniczą w indywidualnych działaniach politycznych. Można stwierdzić, że biernie nieufni obywatele czują się zawiedzeni polityką i są ogarnięci apatią polityczną. Tylko 43% tego typu obywateli interesuje się polityką.

Chociaż ocena przez biernie nieufnych respondentów praworządności proceduralnej w sektorze zdrowia oraz w instytucjach samorządowych jest podobna do oceny wyrażanej przez respondentów umiarkowanie nieufnych, to i jedni, i drudzy stosują niedemokratyczne praktyki w sektorze zdrowia i w innych sektorach w celu osiągnięcia własnych celów. 57,5% biernie nieufnych co najmniej raz w życiu dało łapówkę w formie pieniędzy lub prezentów lekarzowi, 18,1% – policjantowi, a 22% wykorzystywało wpływy innych ludzi dla osiągnięcia własnej korzyści.

Utrzymanie się i efektywne funkcjonowanie demokracji zależy od aktywności obywateli, uznających i popierających zasady demokracji. W oparciu o klasyczne studia na temat uczestnictwa politycznego oraz kultury politycznej można powiedzieć, że tradycyjny aktywny obywatel interesuje się polityką, czuje się efektywny, aktywnie uczestniczy w konwencjonalnych działaniach politycznych. Verba, Brady oraz Schlozman twierdzą, że obywatele mający większe dochody, lepiej wykształceni, wykonujący bardziej prestiżowe zawody, mający większe poczucie efektywności politycznej bardziej interesują się polityką, aktywniej uczestniczą w konwencjonalnych działaniach politycznych66. Umiarkowanie ufni obywatele, którzy stanowią 15% wszystkich mieszkańców Litwy, najbardziej odpowiadają typowi teoretycznie tradycyjnie aktywnego obywatela, gdyż interesują się polityką (57,7%), cechuje ich najwyższe poczucie wewnętrznej efektywności (5,7), uczestniczą w konwencyjnych działaniach politycznych. Jednocześnie umiarkowanie ufni obywatele stosunkowo często naruszają jednak wymogi praworządności proceduralnej w sektorze publicznym, co ma negatywny wpływ na proces konsolidacji ustroju demokratycznego w kraju.

Z punktu widzenia konsolidacji ustroju demokratycznego dość problematyczni są obywatele aktywnie nieufni, którzy stanowią 15,1% mieszkańców kraju. Aktywnie nieufni w porównaniu z innymi typami obywateli najbardziej interesują się polityką (64,8%), cechuje ich wyższa wewnętrzna efektywność (4,8), najaktywniej uczestniczą oni w działaniach konwencyjnych oraz protestacyjnych. W oparciu o klasyczne studia na temat uczestnictwa politycznego oraz kultury politycznej można stwierdzić, że połączenie braku zaufania wobec instytucji władzy z wewnętrzną efektywnością może przybrać formę działalności antysystemowej. Z drugiej strony, chociaż wewnętrzna efektywność w grupie aktywnie nieufnych jest wyższa niż w grupie umiarkowanie nieufnych i biernie nieufnych, jej średnia na skali waha się w przedziale 4,0 -4,8 (zob.: aneks 1), dlatego nie może być uznana za pozytywną. Aby brak zaufania i efektywność wewnętrzna przeszły w działalność antysystemową, potrzebny jest wyższy poziom efektywności wewnętrznej w grupie aktywnie nieufnych.

Chociaż aktywnie nieufni najbardziej oburzają się z powodu nieprzestrzegania wymogów praworządności proceduralnej w sektorze publicznym, sami naruszają je częściej niż inni. Wyniki analizy ujawniają, że praktyki życia codziennego w okresie sowieckim oraz sposób myślenia przetrwały zmianę systemu; szeroko stosują je aktywnie nieufni obywatele w celu realizacji swoich celów w sektorze publicznym, co hamuje proces konsolidacji demokracji w kraju.

Z punktu widzenia konsolidacji ustroju demokratycznego problematyczna jest grupa biernie nieufnych, która stanowi 37,3% mieszkańców Litwy. Ci obywatele najmniej interesują się polityką (43%), cechuje ich najniższy poziom wewnętrznej efektywności (3,3), najmniej uczestniczą w działaniach politycznych, a przy tym biorą udział tylko w indywidualnych, wymagających najmniej zasobów działaniach.

Prawie całkowite odizolowanie się znacznej części mieszkańców Litwy od polityki przy niezadowoleniu z życia grozi dezintegracją społeczeństwa obywatelskiego, a także hamuje proces konsolidacji demokracji w kraju.

 

WNIOSKI

Pod względem poparcia dla instytucji władzy oraz uczestnictwa w działalności politycznej obywateli Litwy można podzielić na cztery typy: umiarkowanie ufnych, umiarkowanie nieufnych, aktywnie nieufnych, biernie nieufnych. Umiarkowanie ufni, stanowiący 15% wszystkich mieszkańców kraju, najbardziej odpowiadają teoretycznemu modelowi tradycyjnie aktywnego obywatela, gdyż interesują się polityką, uczestniczą w konwencjonalnych działaniach politycznych, cechuje ich najwyższy stopień poczucia wewnętrznej efektywności. Z drugiej strony ta grupa obywateli stosunkowo często narusza wymagania dotyczące praworządności proceduralnej w sektorze publicznym, co ma negatywny wpływ na przebieg procesu konsolidacji ustroju demokratycznego w państwie.

Pod względem wpływu na proces konsolidacji ustroju demokratycznego stosunkowo problematyczni są obywatele aktywnie nieufni, którzy stanowią 15,1% wszystkich mieszkańców Litwy. Oni właśnie, w porównaniu z innymi typami obywateli, najbardziej interesują się polityką, aktywnie uczestniczą w konwencjonalnych działaniach politycznych i akcjach protestacyjnych, cechuje ich wyższy poziom wewnętrznej efektywności. Aby nieufność oraz efektywność wewnętrzna w grupie aktywnie nieufnych nabrała form działalności antysystemowej, potrzebny jest wyższy poziom wewnętrznej efektywności. Chociaż aktywnie nieufni są najbardziej niezadowoleni z powodu nieprzestrzegania wymogów praworządności proceduralnej w sektorze publicznym, to właśnie oni najczęściej spośród wszystkich typów obywateli łamią te wymogi. Cechy dotyczące praktyki życia codziennego oraz myślenia, które zachowały się z okresu sowieckiego, są wykorzystywane przez aktywnie nieufnych obywateli, którzy dążą do realizowania swoich celów w sektorze publicznym, a to hamuje proces konsolidacji demokracji w kraju.

Pod względem konsolidacji demokracji problematyczna jest też grupa biernie nieufnych, która stanowi 37,3% mieszkańców Litwy. Biernie nieufni, w porównaniu z innymi typami obywateli, najmniej interesują się polityką i uczestniczą w działalności politycznej, cechuje ich najniższy poziom efektywności wewnętrznej. Biorą oni udział tylko w indywidualnych działaniach politycznych, wymagających najmniej zasobów. Prawie całkowite odsunięcie się od polityki znacznej części mieszkańców kraju, niezadowolenie z życia prognozuje dezintegrację społeczną i hamuje proces konsolidacji demokracji w kraju.

 

 

 

 

 

Aneks 1. Średnia wewnętrznej i zewnętrznej efektywności poszczególnych typów obywateli

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
Jak duże możliwości mają zwykli ludzie, chcący przedstawić politykom swoje poglądy w różnych kwestiach?	4,9	2,8	2,3	1,6	2,6 (684)	56,3 **
Jak duże możliwości dochodzenia swych praw ma osoba, która została niesprawiedliwie potraktowana przez instytucje władzy?	3,8	1,8	,5	1,1	1,8 (684)	56,0**
Czy politycy przywiązują wagę do opinii zwykłych ludzi?	4,1	1,9	1,6	1,1	1,9 (684)	87,1 ***
Czy ma Pan(i) więcej czy mniej w porównaniu z innymi ludźmi możliwości dochodzenia swych praw, jeżeli został(a) Pan(i) potraktowany( a) niesprawiedliwie przez instytucję władzy?	4,7	3,3	4,0	2,5	3,3 (684)	31,7 ***
Czy ma Pan(i) więcej czy mniej w porównaniu z innymi ludźmi możliwości zrozumienia tego, co się dzieje w polityce?	5,7	4,1	4,8	3,3	4,1 (684)	24,4 ***
Czy ma Pan(i) więcej czy mniej w porównaniu z innymi ludźmi wiadomości potrzebnych do podejmowania decyzji politycznych?	4,6	3,5	4,2	2,7	3,5 (684)	27,5 ***

df = 2; *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05

zewnętrzna i wewnętrzna efektywność jest mierzona w skali, gdzie min. = 0, maks. = 10

 

Aneks 2. Uczestnictwo polityczne poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

Formy uczestnictwa politycznego	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Ogółem (N)	V Cramera
Zwracali się do polityków	5,8	-	23,8	2,7	5,6 (38)	.349***
Zwracali się do urzędników instytucji rządowej	9,6	0,9	28,6	5,5	8,2 (56)	.334***
Zwracali się do urzędników instytucji samorządowej	25,0	11,9	58,1	11,3	20,8 (142)	.409***
Zwracali się do jakiejś organizacji lub stowarzyszenia	18,3	1,4	39,0	2,3	10,1 (96)	.452***
Brali udział w działalności partii politycznej	6,7	0,5	12,4	2,0	3,8 (26)	.219***
Brali udział w lokalnej grupie inicjatywnej	10,6	-	22,9	-	5,1 (35)	.382***
Brali udział w działalności innych organizacji	18,3	6,8	38,1	-	10,8 (74)	.422***
Roznosili i rozpowszechniali plakaty w ramach kampanii	5,8	-	21,9	-	4,2 (29)	.387***
Przekazali na rzecz organizacji 2% podatku	56,7	32,0	45,7	19,5	33,2 (227)	.284***
Ofiarowali pieniądze na jakiś cel	79,8	64,4	80,0	55,5	65,8 (430)	.284***
Zbierali pieniądze na rzecz fundacji	11,5	4,6	18,1	4,7	7,7 (53)	.188***
Zwracali się do dziennikarzy lub spotykali się z nimi	7,7	1,4	30,5	2,7	7,3 (60)	.387***
Podpisali petycje (w wersji internetowej lub innej)	44,2	5,0	58,1	6,3	19,6 (134)	.537***
Uczestniczyli w demonstracji	7,7	0,9	28,6	0,4	6,0 (41)	.419 ***
Uczestniczyli w akcji strajkowej	2,9	-	15,2	-	2,8 (19)	.329***
Bojkotowali produkty	7,7	5,5	17,1	1,9	6,3 (43)	.209***
Głosowali	91,4	87,3	83,8	71,5	81,5 (558)	.148***
Interesowali się polityką	57,7	60,7	64,8	43,0	54 (370)	.179***

 

 

Aneks 3. Zróżnicowanie wiekowe poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

Wiek	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
18-29	33,7	21,9	26,7	19,5
30-39	24,0	16,4	16,2	19,9
40-49	19,2	16,9	19,0	21,9
50-59	9,6	17,4	18,1	17,2
Powyżej 60	13,5	27,4	20,0	21,5
Ogółem (N)	100 (104)	100 (219)	100 (105)	100 (256)

N = 684; V Cramera = 0,101, p < 0,05

 

Aneks 4. Zróżnicowanie wykształcenia poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

Wykształcenie	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Podstawowe	-	4,6	-	3,1
Niepełne średnie	5,7	8,7	7,6	14,1
Średnie	31,4	35,6	27,6	37,9
Niepełne wyższe	18,1	32,0	29,5	31,6
Wyższe	44,8	19,2	35,2	13,3
Ogółem (N)	100 (105)	100 (219)	100 (105)	100 (256)

N = 685; V Cramera = 0,176, p = 0,000

 

Aneks 5. Zróżnicowanie dochodów w rodzinach poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

Miesięczne dochody na jednego członka	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
0-300 litów	7,4	6,1	27,4	15,2
301-600 litów	15,8	25,4	4,2	25,1
601-800 litów	17,9	28,9	22,4	28,6
801-1000 litów	18,9	21,8	17,3	17,7
1001-1500 litów	27,4	10,2	16,3	8,2
1501-2000 litów	4,2	3,6	7,1	3,5
2001-2500 litów	2,1	3,0	2,0	0,4
Powyżej 2501	6,3	1,0	3,3	1,3
Ogółem (N)	100 (95)	100 (197)	100 (98)	100 (231)

N = 621; V Cramera = 0,202, p = 0,000

 

Aneks 6. Sektor zatrudnienia w grupach poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

Sektor	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Prywatny	62,5	64,5	55,8	77,8
Państwowy	37,5	35,	44,2	22,2
Ogółem (N)	100 (64)	100 (93)	100 (52)	100 (99)

N = 308; V Cramera = 0,171, p = 0,029

 

Aneks 7. Zróżnicowanie pod względem udziału w organizacjach pozarządowych poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Członkowie organizacji pozarządowych	35,6	16,9	50,5	1,7
Nie są członkami organizacji pozarządowych	64,4	83,1	49,5	86,3
Ogółem (N)	100 (104)	100 (219)	100 (105)	100 (256)

N = 684; V Cramera = 0,319; p = 0,000

 

Aneks 8. Zróżnicowanie stopnia zaufania wobec ludzi oraz gotowość do wyrażania własnego zdania wśród poszczególnych typów obywateli

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
Zaufanie wobec ludzi (0 – trzeba być ostrożnym, 10 – można zaufać)	4,7	3,3	3,0	2,6	3,2 (684)	16,5***
Wyrażanie własnego zdania (0 – jest bardzo trudne, 10 – wcale nie jest trudne)	7,7	6,7	7,2	6,7	6,9 (656)	3,5*

df = 3; *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05

 

Aneks 9. Zróżnicowanie oceny zadowolenia z życia oraz oceny systemu komunistycznego wśród poszczególnych typów obywateli

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
Zadowolenie z życia (0 – niskie, 10 – wysokie)	7,7	6,4	6,1	5,7	6,3 (681)	41,4***
W jakim stopniu życie jednostki zależy od niej samej (0 – wcale nie zależy, 10 – całkowicie zależy)	7,7	6,4	6,1	5,7	6,3 (681)	15,1***
Ocena systemu komunistycznego (0 – bardzo zła, 10 – bardzo dobra)	3,9	4,9	5,1	5,7	5,0 (587)	8,6***
Ocena indywidualnej sytuacji ekonomicznej przed odzyskaniem niepodległości (0 – najniższa, 10 – najwyższa)	5,6	6,6	6,6	6,7	6,5 (561)	6,7***

df = 2; *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05

 

Aneks 10. Zróżnicowanie oceny praworządności proceduralnej wśród poszczególnych typów obywateli

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni	Średnia (N)	F
Czy lekarze i pielęgniarki traktują niektóre osoby w sposób uprzywilejowany? (0 – traktują niektórych w sposób uprzywilejowany, 10 – wszystkich traktują jednakowo)	3,4	3,1	2,1	2,3	2,7 (675)	8,1***
Czy urzędnicy samorządu miejskiego/rejonowego traktują niektóre osoby w sposób uprzywilejowany? (0 – traktują niektórych w sposób uprzywilejowany, 10 – wszystkich traktują jednakowo)	3,2	2,9	1,8	2,1	2,5 (646)	8,5***

df = 2; *** p = 0,000; ** p < 0,01; * p < 0,05

 

Aneks 11. Deklarowane wykorzystywanie wpływów innych ludzi do realizowania własnych celów wśród poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Nigdy	44,2	56,3	37,9	54,5
Co najmniej raz	31,7	21,6	45,6	22,0
Nie doświadczyłem(am) takiej sytuacji	24,0	22,1	16,5	23,6
Ogółem (N)	100 (104)	100 (213)	100 (103)	100 (246)

N = 666; V Cramera = 145; p = 0,000

 

Aneks 12. Deklarowany udział w praktyce dawania lekarzom łapówek(pieniędzy lub prezentów) wśród poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Nigdy	36,3	31,1	17,3	30,2
Co najmniej raz	52,0	56,6	75,0	57,5
Nie doświadczyłem(am) takiej sytuacji	11,8	12,3	7,7	12,3
Ogółem (N)	100 (102)	100 (219)	100 (104)	100 (252)

N = 677; V Cramera = 145; p < 0,05

 

Aneks 13. Deklarowany udział w praktyce dawania policjantom łapówek (pieniędzy lub prezentów) wśród poszczególnych typów obywateli (w procentach)

 

	Umiarkowanie ufni	Umiarkowanie nieufni	Aktywnie nieufni	Biernie nieufni
Nigdy	43,7	49,8	46,2	50,6
Co najmniej raz	32,0	18,4	31,7	18,1
Nie doświadczyłem(am) takiej sytuacji	24,3	31,8	22,1	31,3
Ogółem (N)	100 (103)	100 (217)	100 (104)	100 (249)

 

 

Przypisy

1 D. Easton, A Systems Analysis of Political Life, New York 1965; R. Inglehart, The Renaissance of Political Culture, „American Political Science Review” 1988, Vol. 82, nr 4, s. 1203 -1230; P. Norris, Democratic Phoenix. Reinventing Political Activism, Cambridge 2002.

2 G. Parry, G. Moyser, N. Day, Political Participation and Democracy in Britain, Cambridge 1992; S.J. Rosenstone, J.M. Hansen, Mobilization, Participation, and Democracy in America, New York 1993.

3 R. Inglehart, Modernization and Postmodernization. Cultural, Economic, and Political Change in 43 Societies, Princeton 1997.

4 S. Verba, N.H. Nie, Participation in America. Political Democracy and Social Equality, New York 1972; S. Verba, N.H. Nie, J.-O. Kim, Participation and Political Equality, Chicago-London 1978; S. Verba, K.L. Schlozman, H.E. Brady, Voice and Equality. Civic Voluntarism in American Politics, Cambridge 1995.

5 E. Cvetkovich, Social Trust. Towards a Cosmopolitan Society, New York 1995; P. Sztompka, Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków 2007.

6 Zob.: P. Sztompka, Zaufanie…, s. 69 -70.

7 Tamże, s. 70 -71.

8 Tamże, s. 109.

9 Tamże, s. 110.

10 Zob.: D. Easton, A Systems Analysis of Political Life, s. 437, 444.

11 Tamże, s. 437.

12 Tamże, s. 444.

13 G.A. Almond, S. Verba, The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton 1963.

14 Zob.: P. Sztompka, Zaufanie…, s. 107.

15 Zob.: P. Norris, Democratic Phoenix…, s. 88.

16 W. Mishler, R. Rose, Trust, Distrust and Skepticism. Popular Evaluations of Civil and Political Institutions in Post-Communist Societies, „The Journal of Politics” 1997, Vol. 59, nr 2, s. 418 -451.

17 Tamże, s. 421.

18 M. Kaase, A. Marsh, Political Action. A Theoretical Perspective, [w:] S.H. Barnes [i in.], Political Action. Mass Participation in Five Western Democracies, Beverly Hills 1979, s. 27 -56.

19 A. Campbell [i in.], The American Voter, New York 1960.

20 Zob.: G.A. Almond, S. Verba, The Civic Culture…, s. 124 -148.

21 Zob.: S. Verba, N.H. Nie, Participation in America…, s. 42.

22 Zob.: S. Verba, N.H. Nie, J.-O. Kim, Participation and Political Equality, s. 28.

23 M. Conway, Political Participation in the United States, Washington 1991.

24 E.M. Uslaner, M. Brown, Inequality, Trust and Civic Engagement, „American Politics Research” 2005, Vol. 33, nr 6, s. 868 -894.

25 Zob.: S. Verba, N.H. Nie, J. -O. Kim, Participation and Political Equality, s. 29.

26 Zob: E.M. Uslaner, M. Brown, Inequality, Trust and Civic Engagement, s. 875.

27 Zob.: S. Verba, N.H. Nie, Participation in America…, s. 28.

28 Zob.: E.M. Uslaner, M. Brown, Inequality, Trust and Civic Engagement, s. 875.

29 Zob.: M. Conway, Political Participation in the United States.

30 D. Stolle, M. Hooghe, Political Consumerism as a Form of Political Participation, „International Political Science Review” 2005, nr 26, s. 245 -269.

31 Tamże, s. 250.

32 Tamże, s. 254.

33 S. Kumlin, The Personal and the Political. How Personal Welfare State Experiences Affect Political Trust and Ideology, Palgrave 2004, s. 72-78; R. Žiliukaite, Protesto politika. Kraštutine priemone ar iprasta praktika?, [w:] R. Žiliukaite [i in.], Neatrasta galia. Lietuvos pilietines visuomenes žemelapis, Vilnius 2006, s. 113-138; taż, Parama politinei bendrijai: apie piliečiu ir valstybes santyki, [w:] tamże, s. 200-221; A. Ramonaite, Posovietines Lietuvos politikos anatomija, Vilnius 2007; taż, Gerove ir parama demokratijai Lietuvoje, „Politologija 2” 2005, nr 38, s. 69 -90.

34 Zob.: S. Verba, K.L. Schlozman, H.E. Brady, Voice and Equality…, s. 146 -148.

35 Zob.: G. Parry, G. Moyser, N. Day, Political Participation and Democracy in Britain, s. 164.

36 Ch.J. Anderson, Political Action and Social Integration, „American Politics Quarterly” 1996, Vol. 24, nr 1, s. 105 -124.

37 Zob.: S. Verba, K.L. Schlozman, H.E. Brady, Voice and Equality…, s. 29.

38 Tamże, s. 45.

39 C. Pateman, Participation and Democratic Theory, Cambridge 1970, s. 83.

40 Zob.: S. Verba, K.L. Schlozman, H.E. Brady, Voice and Equality…, s. 30.

41 Zob.: S.J. Rosenstone, J.M. Hansen, Mobilization, Participation, and Democracy in America, s. 54.

42 Zob.: E.M. Uslaner, M. Brown, Inequality, Trust and Civic Engagement, s. 850.

43 Tamże, s. 852.

44 Tamże, s. 850.

45 Zob.: R. Inglehart, Modernization and Postmodernization…

46 J.L. Gibson, R.M. Duch, K.L. Tedin, Democratic Values and the Transformation of the Soviet Union, „The Journal of Politics” 1992, Vol. 54, nr 2, s. 330 -371.

47 N.M. Jensen, Rational Citizens Against Reform. Poverty and Economic Reform in Transition Economies, „Comparative Political Studies” 2003, nr 36, s. 1092-1111; A. Paczynska, Inequality, Political Participation, and Democratic Deepening in Poland, „East European Politics and Societies” 2005, nr 19, s. 573 -613.

48 Tamże.

49 Z. Norkus, Kokia demokratija, koks kapitalizmas? Pokomunistine transformacija Lietuvos lyginamosios istorines sociologijos požiuriu, Vilnius 2008.

50 A. Paczynska, Inequality, Political Participation…, s. 578.

51 Zob.: Z. Norkus, Kokia demokratija, koks kapitalizmas?…, s. 448 -472.

52 J. Simon, Popular Conceptions of Democracy in Post -Communist Europe, [w:] The Post –Communist Citizen, red. S.H. Barnes, J. Simon, Budapest 1998, s. 79 -116.

53 W. Mishler, R. Rose, Trust, Distrust and Skepticism. Popular Evaluations of Civil and Political Institutions in Post-Communist Societies, „The Journal of Politics” 1997, Vol. 59, nr 2, s. 418 -451.

54 S.E. Finkel, S. Humphries, K.-D. Opp, Socialist Values and the Development of Democratic Support in the Former East Germany, „International Political Science Review” 2001, Vol. 22, nr 4, s. 339-361.

55 Zob.: A. Paczynska, Inequality, Political Participation…, s. 597 -611.

56 M.A.G. Harper, Economic Voting in Post-Communist Eastern Europe, „Comparative Political Studies” 2000, Vol. 33, nr 9, s. 1191 -1227.

57 Tamże, s. 1199 -1210.

58 Zob.: J. Simon, Popular Conceptions of Democracy…, s. 89 -90.

59 Tamże, s. 102.

60 Tamże, s. 89 -90; R. Žiliukaite, Protesto politika…, s. 262.

61 Zob.: J. Simon, Popular Conceptions of Democracy…, s. 90.

62 A. Valionis, Socialines ir politines vertybes, [w:] Europa ir mes, red. A. Matulionis, S. Juknevičius, A. Mitrikas, Vilnius 2001.

63 O jeden rok starsi respondenci (B =.05, p = 0,00) mają 1,05 razy więcej szans, aby znaleźć się w grupie umiarkowanie nieufnych. Respondenci, którzy swoją sytuację ekonomiczną sprzed odzyskania przez kraj niepodległości oceniają lepiej niż obecną (B =.25; p < 0,01), mają 1,28 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie umiarkowanie nieufnych, niż ci, którzy tę sytuację oceniają gorzej.

64 O jeden rok starsi respondenci (B =.04, p < 0,05) mają 1,04 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie aktywnie nieufnych. Respondenci, którzy nie należą do organizacji pozarządowych (B =.04, p < 0,05), mają 2,49 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie aktywnie nieufnych, w porównaniu z tymi, którzy do tych organizacji należą. Respondenci, którzy są mniej zadowoleni z życia (B =.26; p < 0,05), mają 0,77 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie aktywnie nieufnych, w porównaniu z tymi, którzy są bardziej zadowoleni. Respondenci, którzy uważają, że urzędnicy w instytucjach samorządowych nie traktują ludzi jednakowo (B =.25; p < 0,01), mają 0,78 razy więcej szans na znalezienie się w grupie aktywnie nieufnych niż ci, którzy uważają inaczej.

65 O jeden rok starsi respondenci (B =.03, p < 0,05) mają 1,03 razy więcej szans, by wejść do grupy biernie nieufnych. Respondenci, którzy mniej ufają ludziom (B =.27; p < 0,01), mają 0,76 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie biernie nieufnych, niż ci, którzy są bardziej ufni. Respondenci, którzy swoją sytuację ekonomiczną sprzed odzyskania przez kraj niepodległości oceniają lepiej niż obecną (B =.23; p < 0,05), mają 1,26 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie biernie nieufnych, niż ci, którzy tę sytuację oceniają gorzej. Respondenci, którzy są mniej zadowoleni z życia (B =.31; p < 0,01), mają 0,73 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie biernie nieufnych, niż ci bardziej zadowoleni. Respondenci, którzy uważają, że urzędnicy w instytucjach samorządowych nie traktują ludzi jednakowo (B =.20; p < 0,01), mają 0,78 razy więcej szans, by znaleźć się w grupie aktywnie nieufnych, niż ci, którzy uważają inaczej.

66 Zob.: S. Verba, K.L. Schlozman, H.E. Brady, Voice and Equality…, s. 146 -148.

 

Z języka litewskiego tłumaczyła

Irena Fedorowicz

 

Dr Jūratė IMBRASAITĖ, socjolog i prawnik, pracuje w Katedrze Socjologii na

Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie.

 

Pierwodruk:

„Politeja”. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 2(16)/2011, pod redakcją Katarzyny Korzeniewskiej, Alvydasa Jokubaitisa, Andrzeja Pukszto

 Copyright Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ