Aurimas ŠVEDAS, Czy sowiecki eksperyment rzeczywiście się skończył? Historiografia, miejsca pamięci, Elita polityczna
- Details
- Category: Historia i kultura
WSTĘP1
Partyjne i państwowe przywództwo Związku Sowieckiego konsekwentnie dążyło do zlikwidowania kontekstu interpretacyjnego, w którym żyły społeczeństwa krajów bałtyckich w okresie międzywojennym. W najprostszym ujęciu kontekst interpretacyjny to narodowe wielkie narracje o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, utrwalony system wartości oraz całokształt imperatywów religijnych2. Tylko realizacja tego zadania umożliwiała próbę osiągnięcia drugiego, nadrzędnego celu: wszczepienia do świadomości Litwinów, Łotyszy i Estończyków ideologii komunistycznej i jej systemu wartości oraz sowieckiego rozplanowania społecznego czasu i przestrzeni3.
Przełom roku 1990, kiedy siostrzane kraje bałtyckie wybrały drogę odrodzenia niepodległości, pozwala na postawienie tezy, że wcześniej wskazane cele komunistów, opracowane w kremlowskich gabinetach, nie zostały ostatecznie osiągnięte4.
Tę tezę z oczywistych względów trzeba by jeszcze zweryfikować za pomocą badania w co najmniej trzech kierunkach, uwzględniając stopień oddziaływania sowietyzacji na jednostki, instytucje społeczne i idee. Spektrum procesów sowietyzacji, które niszczyły tradycyjny kontekst interpretacyjny poprzez oddziaływanie na jednostki, instytucje społeczne i idee, obejmuje: 1) zniszczenie „starej” elity politycznej, kulturalnej i ekonomicznej, ewentualnie jej wypchnięcie z życia publicznego lub „przerobienie”, co zapewnia destrukcję środowiska, które akumuluje kontekst interpretacyjny; 2) wychowanie nowej, sowieckiej elity w celu zapewnienia przeszczepienia modelu interpretacyjnego wypracowanego w Moskwie i już zastosowanego w innych republikach sowieckich, a także w celu dokonania przystosowania go do regionalnej specyfiki; 3) tworzenie i podtrzymywanie atmosfery strachu i wzajemnej nieufności w społeczeństwie z zamiarem zniszczenia nie tylko pionowej (elity), lecz także poziomej (więzi społeczne) struktury, niezbędnej dla zachowania żywotności wyjściowego kontekstu interpretacyjnego; 4) złamanie, zniekształcenie lub zmianę na nową infrastruktury przekazu tradycyjnego kontekstu interpretacyjnego (szkoły, Kościoła, organizacji społecznych itp.); 5) zatrzymanie swobodnego obiegu myśli i wymiany idei między Litwą a Wschodem i Zachodem, niezbędnych dla zachowania odporności tradycyjnego kontekstu interpretacyjnego; fizyczne, emocjonalne i intelektualne wyobcowanie społeczeństwa; 6) zastępowanie tradycyjnego kontekstu nowym za pomocą taktyki zastraszania, namawiania i kłamstwa.
Celem niniejszego artykułu jest uczynienie pierwszego kroku na tej drodze badawczej5, a jednocześnie podsumowanie już istniejącego w tej dziedzinie dorobku historiografii litewskiej. Artykuł jest więc próbą odpowiedzi na następujące pytania: na ile adeptom sowietyzmu udawało się realizować te cele poprzez zmianę mapy mentalnej i struktury emocjonalnej społeczeństwa litewskiego, poddanego totalitarnej presji? Na ile sowiecki eksperyment jest żywy do dzisiaj (to jest – trwa) w postaci różnorakich pojedynczych zjawisk lub nieprzerwanych procesów?
Próba odpowiedzi na te pytania skupi się wokół kilku konkretniejszych problemów, obecnych w sferze historiografii, pamięci historycznej i obszarze społeczno-politycznym, a więc: 1) wielkiej narracji przekształcania się Litwy i Litwinów w epoce sowieckiej i postsowieckiej; 2) specyfiki „miejsc pamięci”, stworzonych w okresie sowieckim i przenikających do następnej epoki; 3) form tożsamości ideowej i ideologicznej litewskiej elity politycznej za Sowietów i w czasach niepodległości.
Jeśli chodzi o historiografię litewską, to jej rozwój w okresie sowieckim został dotychczas słabo zbadany. Można w tym kontekście wspomnieć o studium napisanym przez autora niniejszego tekstu6. Ujęcie problemowe i teoretyczne sowieckiej historiografii litewskiej można znaleźć w artykułach Alfredasa Bumblauskasa7 czy Egidijusa Aleksandravičiusa8. Problematyka kultury historycznej, pamięci i polityki historycznej staje się ostatnio coraz popularniejsza w kręgach akademickich.
W tym obszarze od dłuższego czasu pracuje Alvydas Nikžentaitis – prekursor litewskich badań w tej dziedzinie, zarówno w wymiarze wprowadzenia do litewskiego dyskursu akademickiego zachodnich ujęć tej problematyki, jak i w aspekcie konkretnych badań. Studium Nikžentaitisa, które zapoczątkowało zwrot ku tej problematyce, ukazało się po polsku9. Ostatnia jego publikacja przedstawia zarys zmian litewskiej pamięci i kultury upamiętniania10. Alfredas Bumblauskas bada percepcję historii Wielkiego Księstwa Litewskiego (postaci, wydarzeń, miejsc z jego dziejów) w świadomości i historiografii litewskiej, polskiej i białoruskiej. Pod tym kątem badał np. wyobrażenia związane z Wilnem czy Uniwersytetem Wileńskim w różnych konfiguracjach narracyjnych i ideologicznych11. Darius Staliunas analizuje politykę etniczną Rosji na terenie byłego WKL w XIX w. i jej wpływ na pamięć historyczną zamieszkujących tam narodów12. Dangiras Mačiulis i Darius Baronas badają warunki kształtowania się polityki historycznej (szczególnie ten pierwszy autor) oraz funkcjonowanie konkretnych miejsc pamięci w litewskiej świadomości13. Tożsamość ideowa i ideologiczna postsowieckiej elity politycznej na Litwie oraz czynniki kształtujące tę tożsamość są nieustannie w centrum uwagi przedstawicieli nauk humanistycznych i społecznych na Litwie14.
1. ZMIANA WIELKIEJ NARRACJI, CZYLI ŚCIEŻKA W KÓŁKO
Jest w pewnym sensie zrozumiałe, że Sowieci próbowali zniszczyć powstałą w okresie międzywojennym wielką narrację o Litwie i Litwinach. Paradygmatycznym dziełem, które ucieleśniało stosunek przedwojennych historyków do dziejów narodu państwa, była Historia Litwy pod redakcją Adolfasa Šapoki15. Jest to typowa historia polityczna.
Jej przedmiotem jest powstanie, utrwalanie się, osłabienie i upadek państwa litewskiego. Taki właśnie klucz zastosowano do periodyzacji tej syntetycznej pracy w roku 1936. Wielka narracja jest tu programowo selektywna, zbudowana na zasadzie odrzucania: potrzebne, szlachetne i godne uwagi są tylko te okresy w historii Litwy, które przypadają na silne państwo, okres od 1569 do 1918 r. to „obca historia”. Jest to narracja przedstawiająca państwo litewskie jako twór zbudowany siłami wyłącznie Litwinów, co oznacza odrzucenie wkładu twórczego zarówno elity politycznej (bo ta uległa rutenizacji lub polonizacji), jak i innych narodowości (Żydów, Polaków, Rusinów, Niemców). Litwa jest tu raczej przedstawiona jako oblężona twierdza, stojąca na pograniczu Wschodu i Zachodu, zmuszona do nieustannej walki o przetrwanie.
Władzy sowieckiej nie mogła odpowiadać wielka narracja zbudowana na założeniach narodowych, a także na modelu chronologicznym, którego podstawą był rozwój litewskiej państwowości. Stąd temu wąskiemu, etnocentrycznemu poglądowi na miejsce Litwy i Litwinow w historii przeciwstawiono synchroniczną, globalną koncepcję dziejów świata, w rzeczywistości maskującą szowinistyczną ideologię rosyjską.
Model historii politycznej polegającej na chronologicznym układaniu faktów, który pozwalał na ukazanie genezy, rozwoju i upadku państwa litewskiego, zamieniono na marksistowski schemat kolejnych formacji społecznych: feudalnej, kapitalistycznej, socjalistycznej wraz z wplecionym w nie wątkiem walki klas, która napędza ich zmianę.
Te zasadnicze korekty wielkiej narracji miały sowieckim ideologom ułatwić zadanie i pokazać, że Litwa znalazła się pod „opieką wielkiego brata” w wyniku historycznie zdeterminowanego procesu historycznego, zatrzymanego tylko na nie więcej niż czterysta lat przez spisek elit feudalnych Polski i Litwy, w wyniku którego podpisano unie w Krewie, a potem w Lublinie16.
Dążenie ideologów sowieckich do zaszczepienia tych twierdzeń nowej wielkiej narracji w świadomości społecznej nie przyniosły jednak w pełni oczekiwanych rezultatów. Stało się tak z kilku powodów: 1) szkieletu historii politycznej Litwy nie udało się całkiem ukryć pod fasadą marksistowskich formacji społeczno-ekonomicznych; pojawiał się on ciągle zarówno w sowieckich syntezach, jak i w pojedynczych pracach monograficznych czy artykułach; 2) mimo wysiłków propagandowych litewscy historycy i społeczeństwo przyjęli nową wielką narrację, z jej akcentami emocjonalnymi i znaczeniowymi, jako zło konieczne wynikające z warunków braku niepodległości, ale niemające nic wspólnego z kategoriami prawdy czy uczciwości; 3) pięćdziesięcioletni okres władzy sowieckiej i użyte w tym czasie narzędzia polityki historycznej były jednak za słabe, by społeczeństwo litewskie zapomniało o międzywojennej narracji i przyjęło wersję sowiecką za własną, odpowiadającą jego aspiracjom. Na marginesie można dodać, że doświadczyli tego nawet historycy pracujący w tamtym okresie: typowym tego przykładem może być dyskusja rady naukowej Instytutu Historii z 20 kwietnia 1971 r. na temat niespójności periodyzacyjnych w przygotowanej przez ten Instytut syntezie historii Litewskiej SRR. Chodziło o automatyczne ujednolicanie cezur odnoszących się do rozwoju państwa z formacjami ekonomicznymi17.
W okresie Gorbaczowowskiej pierestrojki, która uruchomiła główne zmiany w ówczesnym społeczeństwie, powstały także przesłanki po temu, by do dyskursu publicznego przywrócić paradygmatyczne na Litwie przedwojenne dzieło Adolfasa Šapoki wraz z zawartą w nim kanoniczną wizją dziejów narodu i państwa litewskiego.
Za symboliczny można uznać fakt, że w okresie Sąjudisu i w pierwszych latach niepodległości książka ta była wielokrotnie wznawiana, osiągając ogromny nakład18, gdyż oznaczało to także odejście od nienormalnej sytuacji w naukach historycznych i powrót do jej normalności19. Czy proces ten można uznać także za powrót do epoki przedwojennej? Ze względów oczywistych było to niemożliwe, ale świadomie czy odruchowo próbowano dokonać tego powrotu, co spowodowało swoiste zatrzymanie czasu, pauzę, która umożliwiła przetrwanie sowieckim motywom narracyjnym także po 1990 r. Można podać kilka argumentów na rzecz tej tezy: 1) Sowietyzm stał się przyczyną zakonserwowania zarówno w kraju, jak i na emigracji zbudowanej w międzywojniu narracji o losie państwa i narodu, co spowodowało, że ze zdwojoną siłą powrócił on w okresie pierestrojki. 2) W okresie sowieckim zamknięta i wybiórcza wielka narracja stała się elementem tożsamości obronnej, defensywnej, nabierając przy tym nowych odcieni znaczeniowych i emocjonalnych w celu zbudowania opozycji „my -oni”. W ten sposób np. bardzo efektywny okazał się konsekwentny antypolonizm propagowany w sowieckiej litewskiej historiografii. W społeczeństwie litewskim do dziś żywy jest stereotyp Polaków jako najbardziej zajadłych wrogów narodu litewskiego. 3) Spadkiem po epoce sowieckiej jest także krytyka chrześcijańskiej religii i kultury oraz mit pogańskiego „złotego wieku” na Litwie. Mit ten dobrze się zintegrował z międzywojenno-sowiecką wersją wielkiej narracji i znalazł swoich wyznawców, którzy do dzisiaj go głoszą. 4) Dominująca w okresie sowieckim oficjalna wielka narracja, broniona przez aparat represji, nie mogła mieć żadnych alternatyw, nie było możliwości zawiązania choćby zalążków niezależnych od niej wersji czy szkół historiograficznych, których aktywność w niepodległej już Litwie mogłaby istotnie skrócić ową „pauzę” – zatrzymanie czasu – i zminimalizować możliwości przetrwania sowieckich motywów w następnej epoce. Alternatywy dla przedwojennej wielkiej narracji w wydaniu Šapoki (w gruncie rzeczy będącej „śladem” epoki sowieckiej, żywym po 1990 r.), które wzbudziły szersze zainteresowanie społeczne i różniły się od niej pod względem konceptualnym, udało się w historiografii litewskiej stworzyć na przełomie XX i XXI w. Trzeba tu przede wszystkim wspomnieć syntetyczne ujęcia historii Litwy stworzone przez Bumblauskasa20 i Gudavičiusa21. Istnieją także inne próby stworzenia nowej narracji historii Litwy, jednak ani one, ani te wyżej wymienione nie przełamały dominacji dawnej narracji.
Można tu dodać kilka słów o roli historyków w tych procesach, szczególnie w przypadku pkt. 2). Skupieni w Wilnie historycy, będący pod ścisłym nadzorem władz sowieckich, byli zobowiązani do nieustannego powtarzania, że w dziejach narodu litewskiego jego największymi wrogami byli Niemcy i Polacy. Zgodnie z sowiecką wielką narracją ci pierwsi, w wydaniu krzyżackim, dążyli do zniszczenia dopiero co powstałego państwa litewskiego, za to Polacy podstępnie wynarodowili elitę litewską, a później rozpoczęli konsekwentne niszczenie litewskiej państwowości.
Takie twierdzenia, podobnie jak w okresie międzywojennym, kontynuowały tradycję zamkniętej, obronnej, wybiórczej opowieści o dziejach narodu. Antygermanizm zwietrzał, ale o żywotności akcentów znaczeniowych powstałych w okresie sowieckim świadczą w postsowieckiej przestrzeni życia społecznego Litwy orientacje i nastroje antypolskie.
2. KONIE TROJAŃSKIE? . MIEJSCA PAMIĘCI POWSTAŁE W OKRESIE SOWIECKIM, A OBECNE NA NIEPODLEGŁEJ LITWIE
Próby zamienienia tradycyjnego, przedwojennego kontekstu interpretacyjnego na nowy myślowo-ideologiczno-aksjologiczny system sowiecki, prowadzone za pomocą zastraszania, przekonywania i kłamstwa, dały wyjątkowo niejednoznaczne efekty.
System sowiecki, manipulując nową (czyli własnego chowu) elitą i społeczeństwem, nieustannie doznawał też prób manipulacji z ich strony. Stąd przedstawicielom systemu nie udawało się zwykle osiągnąć pełni zakładanych celów i musieli się zadowolić pogmatwanymi w sensie ideologicznym, wieloznacznymi wynikami oddziaływania elity i społeczeństwa, co generowało niejednoznaczne nastroje i idee, niekoniecznie potrzebne z punktu widzenia systemu sowieckiego, a czasem wręcz dla niego szkodliwe.
Właśnie ze względu na wieloznaczność tych wyników – a więc plątaniny semantycznej i celowej dezorientacji – niektóre znaki i symbole pochodzące z okresu sowieckiego nie tylko przetrwały liczne konfrontacje z cenzurą, ale też ze współczesną rzeczywistością, w której z powodzeniem trwają. Niektóre z nich stały się nawet dla Litwinów „miejscami pamięci”. Kategoria miejsc pamięci została zastosowana przez francuskiego historyka Pierre’a Norę m.in. w siedmiotomowym opracowaniu, będącym owocem wieloletnich badań. Kategorię tę na gruncie litewskim zastosował Darius Staliunas, według którego miejsca pamięci to część przeszłości istotna dla tożsamości zbiorowej (wydarzenie, postać, miejsce ważnych wydarzeń itp.) lub zjawisko ukształtowane w wyniku procesu historycznego (np. język)22.
Spróbuję omówić dwa „miejsca pamięci” ukształtowane za Sowietów, które przeżyły postsowiecką transformację: film, którego tematem jest sytuacja na Litwie bezpośrednio po wojnie, i utwór poetycki o powstaniu państwa. Pytanie badawcze w odniesieniu do tego materiału brzmi: czy funkcjonowanie tych wytworów kultury sowieckiej we współczesności i ich stopniowe stawanie się „miejscami pamięci” pozwala uznać je za kontynuacje eksperymentu sowieckiego?
W 1965 r. reżyser Vytautas Žalakevičiaus stworzył swoisty „eastern” pt. Nikt nie chciał umierać (lt. Niekas nenorejo mirti), który stał się dla litewskiego społeczeństwa pierwszą w warunkach totalitarnych szansą powiedzenia czegokolwiek o partyzanckiej „wojnie po wojnie” w latach 1945 -1953. Film ukazuje los rodziny Lokisów na litewskiej wsi, w warunkach bezkompromisowej walki między władzą sowiecką a jej politycznymi przeciwnikami. Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że główny wątek obrazu jest banalny, zbudowany z utartych sowieckich kliszy, wyeksploatowanych już w różnych dziedzinach sztuki. Nie było żadnych podstaw, by sądzić, że film ten spotka się z serdecznym przyjęciem odbiorców bezpośrednio po swym powstaniu, a tym bardziej – że przeżyje przełom roku 1990. Jednak reżyser (będący także autorem scenariusza) sprytnie zbudował wątek, zastosował dynamiczne środki narracji, zaś narastające stopniowo napięcie zmuszało widzów do skupienia się na wydarzeniach widzianych na ekranie. Stworzył też postacie w większości sympatyczne, a jednocześnie skomplikowane psychologicznie, barwne, czyli takie, których nie dało się jednoznacznie umieścić na skali „dobry -zły”. Widzowie mogli się z nimi utożsamić, dyskutować o motywach, które kierowały ich postępowaniem, rozważać możliwe alternatywne wybory w analogicznych sytuacjach.
Mimo zastosowania takich i innych jeszcze rozwiązań reżyserskich (np. nie ma w filmie wyidealizowanego wizerunku przedstawicieli władzy sowieckiej, w finale pokazana jest stylizowana figura Chrystusa) reżyserowi udało się przejść przez wieloetapowe sito cenzury (które czasem oznaczało konieczność ponad dziesięciokrotnego uzyskania aprobaty)23, by w końcu przyciągnąć uwagę odbiorców całego Związku Sowieckiego, zdobyć nagrody na ówczesnych festiwalach filmowych w ZSRS i za granicą (np. XV Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlovych Varach). Już po 1990 r. film ten był przedmiotem dyskusji, emocji i sprzecznych ocen, niemniej jednak utwór Vytautasa Žalakevičiusa o „bratobójczej walce” do dzisiaj funkcjonuje w świadomości Litwinów jako miejsce pamięci, jest powtarzany przy różnych okazjach w telewizji, często prezentowany zagranicznemu audytorium w celu wyjaśnienia skomplikowanej historii Litwy drugiej połowy XX w. Tym samym bywa przedstawiany jako ważne (a bodaj i największe) osiągniecie litewskiego filmowca, pracującego nad tematyką historyczną. Uzasadnione jest też twierdzenie, że postrzeganie partyzanckiego oporu antysowieckiego jako „bratobójczej walki” – koncepcja tak subtelnie użyta w omawianym filmie – do dzisiaj pozostaje jednym z najważniejszych elementów znaczeniowych i emocjonalnych w pamięci historycznej społeczeństwa litewskiego i jest to bez wątpienia sowieckie piętno odbite na współczesności.
Długowieczność tego piętna co najmniej częściowo wynika z oddziaływania artystycznego filmu. Nikt nie chciał umierać i jego powodzenia.
Inne powstałe w okresie sowieckim litewskie „miejsce pamięci” zachowujące do dzisiaj swoje fundamentalne znaczenie to poetycka trylogia dramatyczna Justinasa Marcinekvičiusa: Mindaugas, Mažvydas i Katedra. Chronologicznie pierwszy z trzech dramatów, opublikowany w 1968 r., jest też najważniejszy pod względem oddziaływania na ówczesną kulturę pamięci24. To dramat o królu litewskim Mendogu, który mordował, zastraszał i siłą zmuszał do posłuchu wysoko urodzonych krewnych oraz innych przedstawicieli elity politycznej swoich czasów. Wszystko po to, by połączyć plemiona litewskie w jeden twór państwowy. Ten poetycki utwór łamał dotychczasowe tabu obowiązujące litewskich twórców kultury, artystów i uczonych, a zakazujące odnoszenia kwestii genezy i rozwoju własnego państwa. Co zresztą ciekawe, zasadę publicznego milczenia o genezie i konsolidacji państwa litewskiego oraz ich skutkach jako pierwszy naruszył rosyjski historyk – Włodzimierz Paszuto. Przygotował on studium poświęcone tej problematyce i w ten sposób z perspektywy Moskwy naznaczył jej nowe ramy historiograficzne. Co ciekawe, litewska, skrócona wersja jego pracy ukazała się dopiero w 1971 r.25
Mindaugas został po raz pierwszy wystawiony w 1969 r., niespełna rok po publikacji dramatu. Stał się od razu ważnym składnikiem kultury narodowej, powstałym w okresie sowieckim. Pobudzał aspiracje narodowe, mówił o znaczeniu przeszłości i w końcu był też pretekstem do bardziej krytycznego spojrzenia na otaczającą rzeczywistość.
Jednym z takich przykładów niekonwencjonalnego podjęcia poruszanych w dramacie pytań była recenzja spektaklu Mindaugas autorstwa najwybitniejszego sowieckiego litewskiego historyka – Juozasa Jurginisa. Ze względu na bezkompromisowy charakter zawartych w niej spostrzeżeń oraz trafnego wskazania ważnych elementów sowieckiej rzeczywistości tekst nie ujrzał światła dziennego i został opublikowany dopiero długo po upadku komunizmu, w 2007 r.26
Z drugiej strony jednak w dramacie Mindaugas dało się znaleźć „ideologicznie słuszne” z punktu widzenia władzy postulaty, ważne dla legitymizacji reżimu:
Niemcy są odwiecznymi wrogami narodu litewskiego, chrześcijaństwo było narzędziem usankcjonowania wypraw krzyżowych i siłą niszczącą litewską tożsamość kulturową, Litwa jako jednolity twór historyczny powstała z bratobójczej walki, a w całość została „posklejana krwią”, tragedią człowieka szlachetnego może być zaślepienie pragnieniem władzy, a wtedy staje się despotą, jego miłość ojczyzny wynaturza się i rodzi przemoc. Prawdopodobnie właśnie te ostatnie akcenty umożliwiły publikację dramatu Mindaugas, a częściowo przyczyniły się do tego, że w prasie republiki i ogólnosowieckiej pojawiły się przychylne recenzje tego dzieła, jak również pochwały pod adresem autora. Poza tym utwór stał się szybko przedmiotem badań naukowych27. To z kolei otworzyło dramatowi drogę do przekładów na języki obce i stworzyło możliwości jego wystawienia w wielu teatrach na Litwie.
Nie zmieniło to jednak faktu, że w litewskiej pamięci historycznej jako najważniejszy zapisał się motyw tworzenia państwa. Postać pierwszego i zarazem ostatniego króla, Mendoga, gotowego w imię idei państwa poświęcić własne i cudze dobro, oraz nieustannie eksponowany temat Litwy, jako przedmiotu bezwarunkowej miłości, godnego wszelkiego poświęcenia, tworzył przeciwwagę znaczeniową i emocjonalną dla wcześniej wymienionych konformistycznych względem władzy postulatów.
Dramat wzbudził ogromne zainteresowanie społeczeństwa oraz wiele pozytywnych emocji, które łączyły się z doznawanym przez czytelników czy widzów odczuciem, że „rozumieją” oni nasycony metaforami język poetycki, naprawdę „czują”, co poeta chciał powiedzieć, i choć przez chwilę postrzegają siebie samych jako będących w opozycji do otaczającej ich sowieckiej rzeczywistości oraz kontekstu interpretacyjnego, który ją afirmował.
Te właśnie zawarte w dramacie Mindaugas (w dużej mierze – także w pozostałych częściach trylogii) akcenty emocjonalne i znaczeniowe pozwoliły temu utworowi przetrwać przełom roku 1990. Nie spotkał się on z bardziej krytycznym odczytaniem czy spojrzeniem społecznym jako zjawisko kulturowe, które sprawnie funkcjonowało w sowieckim kontekście interpretacyjnym, a w końcu stało się jego integralną częścią, a w każdym razie tak dało się je postrzegać z perspektywy powstałej w nowych warunkach społeczno -politycznych i kulturowych. To z tego względu każdego 6 lipca, w dzień święta powstania państwa (koronacji króla Mendoga), litewska telewizja publiczna powtarza przedstawienie teatru telewizji właśnie według dramatu Marcinkevičiusa, którego tytułowym bohaterem jest ta właśnie postać historyczna.
Telewizyjna adaptacja drugiej części trylogii – Mažvydas – umieszczana jest w ramówce przy okazji innych świąt państwowych. W tym przypadku zatem okazuje się, że wytworzone w okresie państwowym „miejsce pamięci” umiejscowiło się także w tkance nowej wielkiej narracji (np. hipotezy Edvardasa Gudavičiusa dotyczącej dnia koronowania Mendoga – 6 lipca28), tworząc swego rodzaju symbiozę.
3. ELITA SOWIECKA I POSTSOWIECKA . PUSTKA IDEOWA I IDEOLOGICZNA?
System sowiecki, kontrolując wszystkie zasoby finansowe i zaszczepiając na Litwie wcześniej sprawdzony i w miarę sprawnie działający mechanizm instytucjonalny odpowiedzialny za wspinanie się jednostki po szczeblach hierarchii społecznej i partyjnej, skutecznie produkował nową w sensie ilościowym elitę kulturową, naukową i polityczną, nie zostawiając przy tym niemal żadnych możliwości ukształtowania się alternatywnych elit. Przy takim założeniu należałoby podjąć próbę ujęcia jakościowego omawianego zjawiska i spytać: na ile nowa w sensie ilościowym (czyli dojrzała w okresie sowieckim) elita była nowa w sensie jakościowym? Można na nie odpowiedzieć tylko przy uwzględnieniu i zrozumieniu specyfiki ideowej, intelektualnej, a może i egzystencjalnej, która kryła się za publicznie prezentowanymi „maskami myślowymi” tej elity. „Maska myślowa” oznacza tu niespójność między działaniami poszczególnych jednostek w sferze pozaprywatnej i ich rzeczywistymi aspiracjami (które najczęściej pozostawały do końca niezadeklarowane). W społeczeństwach żyjących w warunkach totalitaryzmu czy autorytaryzmu takie „maski” muszą zakładać właściwie wszyscy uczestnicy życia społecznego, poczynając od najwyższych sfer elity aż po społeczne doły (gdzie „maski” te zakłada się tylko czasem albo niedbale).
Potrzebne są bardzo precyzyjne badania, by wypreparować poszczególne elementy tych „masek”, takie jak: 1) skrzętnie ukrywana dawna „przedwojenna tożsamość”; 2) eklektyczny twór – „narodowy komunizm”; 3) lotna metafora Litwina jako trzciny na wietrze, która szarpana przeróżnymi nieszczęściami potrafi się jednak dostosować i przetrwać.
Pojęcie „narodowego komunizmu” znalazło już swoje miejsce w zachodniej sowietologii i próbowano je zastosować w studium przypadku29 do okresu władzy litewskiego pierwszego sekretarza Antanasa Sniečkusa. Porównanie do trzciny zastosował do ostatniego pierwszego sekretarza KC KPL i jednocześnie pierwszego prezydenta niepodległej Litwy Algirdasa Brazauskasa Raimundas Lopata. Odnosi się ono jednocześnie do części sowieckiej i postsowieckiej elity politycznej. Lopata stosuje to porównanie w swoim najnowszym badaniu jako określenie tożsamości tychże elit30.
Jest prawdopodobne, że orientacja ideowa i ideologiczna większej części litewskiej elity sowieckiej da się umieścić na skali między eklektycznym „narodowym komunizmem” a tożsamością Litwina -trzciny na wietrze. Innymi słowy – jedna z „masek myślowych” czasów sowieckich zasłaniać miała pustkę, która wypełniała drugą „maskę”.
Tymczasem „maski myślowe” elity politycznej Europy Środkowo -Wschodniej, które powstały w okresie postsowieckim albo wytrzymały próbę transformacji ustrojowej, pozostają tematem badań i różnorakich dyskusji dotyczących społeczeństw współczesnych. W tej dziedzinie nie brakuje również tekstów i wypowiedzi ludzi kultury, polityki i nauki. W ich ogólnym kontekście na osobną wzmiankę zasługuje studium Aine Ramonaite, w którym autorka analizuje negatywne procesy obserwowalne w litewskim życiu politycznym, np.: zanikające różnice aksjologiczne, słabnięcie sporu na linii prawica -lewica, dominacja stylu populistycznego uprawiania polityki.
Trzeba jednak zaznaczyć, że autorka nie ogranicza się w swych wyjaśnieniach do negatywnego wpływu doświadczenia sowieckiego, ale przedstawia bardziej zróżnicowany ogląd przyczyn problemu31. Jak dotychczas historycy, w porównaniu z przedstawicielami innych nauk, niezbyt często zajmowali się badaniami elity sowieckiej i postsowieckiej32, choć wydaje się, że w przyszłości staną przed koniecznością rekonstrukcji tożsamości ideologicznej tej kategorii społecznej, gdyż jednym z najbardziej czytelnych przejawów odporności przeszłości na mijający czas jest brak zmiany elity politycznej w przeciągu ostatnich dwudziestu lat niepodległości. Ludzie, którzy tworzyli sowiecką rzeczywistość lub byli przez nią tworzeni, zarówno w wymiarze osobowościowym, jak i zawodowym, do dzisiaj znacznie przyczyniają się do odnawiania się stanu postsowietyzmu na Litwie. Stąd pierwszorzędna waga pytania o to, jakie ideowe i ideologiczne punkty odniesienia są dla nich przy tym ważne. Badacze przeszłości mają tutaj ogromne pole do popisu, choćby przy nakreślaniu konturów tego, co sowieckie i postsowieckie.
Tymczasem jednak można tylko stwierdzić, że niektóre zjawiska powstałe w okresie sowieckim lub zapoczątkowane wtedy procesy nawet nie musiały przechodzić zasadniczej transformacji w okresie po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Właśnie popularność „masek myślowych” czy „ideologicznych” jest tego najlepszym przykładem. Dobre warunki do przetrwania tego zjawiska zapewnia, charakterystyczna dla Litwy i innych krajów postsowieckich, praktyka programowego zajmowania się polityką w oderwaniu od wartości, tym bardziej że pozornie nie różni się ona od analogicznych procesów zachodzących dość szybko w demokracjach zachodnich. Elementy sowieckiego eksperymentu doczekały się kontynuacji w postsowieckim etapie rozwoju Litwy. Jedną z przyczyn tego stanu jest nadmiar emocji przy wartościowaniu moralnym epoki sowieckiej, przy jednoczesnym braku krytycznej refleksji. Ta zaś jest niezbędna, gdy chce się odczytać trwałe ślady sowietyzmu w teraźniejszości, choćby po to, by się ich pozbyć.
WNIOSKI
Twórcy i adepci systemu sowieckiego na Litwie, dążąc do zniszczenia tradycyjnego kontekstu interpretacyjnego, ukształtowanego w okresie przedwojennym, zainicjowali „nawrócenie” elit akademickich, politycznych i kulturalnych, a jednocześnie wychowywali nową elitę, stymulując jej działalność intelektualną i artystyczną. Ta działalność miała doprowadzić do powstania nowej wielkiej narracji o dziejach narodu litewskiego, jego teraźniejszości i przyszłości, zaś społeczeństwu dać dzieła, które miały ułatwić stworzenie sowieckiego kontekstu interpretacyjnego i zapewnić jego żywotność.
Znaczeniowe i emocjonalne dominanty nowej wielkie narracji nie zdołały jednak w ciągu bez mała 50 lat trwania sowietyzmu całkowicie wyeliminować stworzonej w międzywojniu opowieści o dziejach narodu litewskiego. Sowietyzm zakonserwował jednak w świadomości zbiorowej tę narrację, zarówno w sensie treści, jak i potencjału intelektualnego tworzenia jego alternatyw (który skutecznie niszczono).
W dodatku ideolodzy sowieccy umiejętnie wykorzystali niektóre elementy znaczeniowe przedwojennej narracji tam, gdzie wyrażała ona orientacje antypolskie, antyniemieckie czy antychrześcijańskie. To z kolei przyczyniło się do ukształtowania się tożsamości obronnej, której przejawy możemy obserwować w życiu współczesnego społeczeństwa litewskiego.
Zjawiska artystyczne będące produktami sowieckiej elity kulturalnej sprzed 1990 r. przetrwały przełom i transformację postsowiecką, stając się dla społeczeństwa litewskiego „miejscami pamięci”. Niektóre z nich (np. film w reżyserii Žalakevičiusa pt. Nikt nie chciał umierać ) do dzisiaj zapewniają żywotność wyobrażeń, które kiedyś były ważne dla sowieckich ideologów (np. wizja „bratobójczej walki”). Inne dzieła (np. poetycka trylogia dramatyczna Marcinkevičiusa) zdołały wywikłać się z sieci znaczeń i nastrojów, narzucanej im przez epokę, w której powstały, i już w okresie sowieckim stać się punktem oparcia dla tożsamości narodowej. Po roku 1990 zaś płynnie weszły w symbiozę z tworzoną na nowo wielką narracją.
Elity społeczne i polityczne czasów sowieckich pod „maskami myślowymi” ideologicznej prawowierności często ukrywały brak jakiejkolwiek postawy ideowej czy intelektualnej. Przez dwadzieścia ostatnich lat, czyli odkąd trwa niepodległa Litwa, nie dokonała się zasadnicza wymiana elity politycznej, co pozwala mówić o dominacji polityki z założenia odseparowanej od wartości. Jest to jedna z zasadniczych kontynuacji sowieckiego eksperymentu: umiejętność pojedynczych postaci i całych grup społecznych, by za pomocą „masek myślowych” przystosowywać się do nowych okoliczności i warunków.
Przypisy
1 Tekst został przygotowany w ramach stażu postdoktoranckiego „Pamięć historyczna w okresie sowieckim i postsowieckim: polityka pamięci a zmiany litewskiej tożsamości”. Projekt finansowany jest ze środków strukturalnych UE, w ramach programu Rozwój Zasobów Ludzkich i zadania „Wspieranie mobilności naukowców i badaczy oraz prac naukowych studentów” (VP1 -3.1--ŠMM -01), którego częścią jest projekt „Realizacja stażów postdoktoranckich na Litwie”.
2 Pojęcie kontekstu interpretacyjnego zostało przejęte z: S.J. Cohen, Politics without a Past. The Absence of History in Postcommunist Nationalism, Durham 1999.
3 Jeden z najważniejszych elementów sowieckiego kontekstu interpretacyjnego – wizja zmiany przeszłości/teraźniejszości/przyszłości – omówiony został w pracy: R. Stobiecki, Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej filozofii dziejów, Łódź 1998.
4 W historiografii można znaleźć bardziej radykalne interpretacje, z których wynika, że sowietyzacja w krajach bałtyckich zupełnie się nie powiodła, zob.: Е. Зубкова, Прибалтика и Кремль, Москва 2008.
5 Działanie systemu sowieckiego w sześciu wyżej wymienionych aspektach starałem się szerzej opisać w: A. Švedas, Sovietu pastangos ir poveikis keičiant Lietuvos visuomenes interpretacini kontekstą [Soviet Influence Shaping the Interpretative Context of Lithuanian Society], [w:] Demokratija Lietuvoje. Pilietiškumas ir totalitarizmas XX amžiaus istorijos lužiuose. Democracy in Lithuania. Civil Spirit versus Totalitarianism at the Defining Moments of the Twentieth Century, red. M. Jurkute, N. Šepetys, Vilnius 2011, s. 150 -160, 369 -379.
6 Tenże, Matricos nelaisveje: sovietmečio lietuviu istoriografija (1944-1985), Vilnius 2009.
7 Przegląd wybranych problemów litewskiej historiografii sowieckiej, w postaci osobnych artykułów: A. Bumblauskas, Ar buta marksizmo sovietineje lietuviu istoriografijoje? Sovietines lietuviu istoriografijos analizes metodologines gaires, [w:] Tarp istorijos ir butoves. Studijos prof. Edvardo Gudavičiaus 70-mečiui, red. A. Bumblauskas, R. Petrauskas, Vilnius 1999, s. 367 -399.
8 E. Aleksandravičius, rozdz.: Lietuviu kulturos istoriografijos slenksčiai i Paklusęs fakto tiesai: istoriko Vytauto Merkio istorija, [w:] tenże, Praeitis, istorija ir istorikai, Vilnius 2000, s. 264 -281, 335 -352.
9 A. Nikžentaitis, Witold i Jagiełło. Polacy i Litwini we wzajemnym stereotypie, przeł. I. Fedorowicz, K. Korzeniewska, K. Linka, Poznań 2000.
10 N. Basanavičiaus, Vytauto Didžiojo iki Molotovo ir Ribbentropo. Atminties ir atminimo kulturu transformacijos XX-XXI amžiuje, Vilnius 2011.
11 Zob. np. jego: Co Litwa i Polska dały Europie: porównanie myśli historycznej Litwinów i Polaków, przeł. N. Bučaite, „Lithuania” 2001, nr 3/4, s. 43-63; Vilnius University: Conflicts and Dialogues of Historical Memory, [w:] Vilniaus universitetas Europoje: praeitis, dabartis, ateitis. International Conference. Vilnius University in Europe: Past, Present and Future, red. S. Jegelevičius [i in.], Vilnius 2005, s. 243-262; Dawne Wilno a świadomość historyczna narodów Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Przegląd Wschodni” 2008, t. 10, z. 4, s. 823 -851.
12 Zob. np. jego: Making Russians. Meaning and Practice of Russification in Lithuania and Belarus after 1863, Amsterdam-New York 2007; Savas ar svetimas paveldas? 1863 -1864 m. sukilimas kaip lietuviu atminties vieta, Vilnius 2008.
13 D. Mačiulis, Lithuania’s Cultural Policy: 1927–1940, „Lithuanian Historical Studies” 2003, Vol. 8, s. 123 -144. Także studium przypadku konkretnego „miejsca pamięci”, np.: D. Baronas, D. Mačiulis, Pilenai ir Margiris: istorija ir legenda, Vilnius 2010.
14 Szerzej zob.: przyp. 25.
15 Lietuvos istorija, red. A. Šapoka, Kaunas 1936.
16 Wskazane wyżej akcenty interpretacyjne znalazły swój wyraz w trzech kolejnych syntetycz nych sowieckich ujęciach historii Litwy, przygotowanych pod redakcją długoletniego dyrektora Instytutu Historii J. Žiugždy. Nie uległy one zmianie aż do pierestrojki: Lietuvos TSR istorija. Nuo seniausiu laiku iki 1861 metu, t. 1, Vilnius 1953; Lietuvos TSR istorija. Nuo seniausiu laiku iki 1861, t. 1, Vilnius 1957; Lietuvos istorija: nuo seniausiu laiku iki 1957 metu, Vilnius 1958.
17 Zob.: Archiwum Litewskiej Akademii Nauk [Lietuvos Mokslu Akademijos Archyvas], f. 16, ap. 1, b. 300, k. 80.
18 W latach 1988 -1990 przedwojenna Historia Litwy pod redakcją Šapoki została wznowiona w czterech wydaniach jako reprint. Każde z tych wydań osiągało nakład 100 -150 tys. egzemplarzy.
19 „Powrót do normalności” w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym to jeden z dominujących imperatywów, o jakich mówią badacze specyfiki zmian postsowieckich, zob. np.: S. Rausing, History, Memory and Identity in Post-Soviet Estonia. The End of a Collective Farm, Oxford 2004.
20 A. Bumblauskas, Senosios Lietuvos istorija 1009-1795, Vilnius 2005.
21 E. Gudavičius, Lietuvos istorija. Nuo seniausiu laiku iki 1569 metu, Vilnius 1999.
22 Les Lieux de mémoire, red. P. Nora, t. 1-7, Paris 1984 -1992; D. Staliunas, Savas ar svetimas…, s. 7.
23 W tym miejscu opieram się na wynikach trwających jeszcze badań, prowadzonych przez doktorantkę na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Wileńskiego – L. Kaminskaite -Jančoriene, poświęconych rozwojowi litewskiej kinematografii w okresie sowieckim. Już teraz jednak można mówić o kilku progach cenzury, które każdy twórca filmowy w Litewskiej SRR musiał pokonać. Pierwszym była autocenzura autora scenariusza czy reżysera, kolejne progi to: Wydział Scenariuszy w Studiu Filmowym Litewskiej SRR, kolegium redakcyjne i Rada Artystyczna, Ministerstwo Kultury, KC KPL, LKP CK, Centralny Wydział Scenariuszy ZSRS albo centralne Kolegium Redakcyjne, Państwowy Komitet Kinematografii ZSRS oraz KC KPZR.
24 J. Marcinkevičius, Mindaugas: dvieju daliu drama-poema, Vilnius 1968. Zob. także: tenże, Mindaugas; Mažvydas; Katedra: dramine trilogija, Vilnius 1978.
25 V. Pašuta, Lietuvos valstybes susidarymas, Vilnius 1971.
26 J. Jurginis, Apie juodą ir baltą metraštininkus, „Kulturos barai” 2007, nr 7, s. 74 -76. W wersji rękopiśmiennej recenzja jest przechowywana w Centralnym Litewskim Archiwum Państwowym.
27 J. Lankutis, Justino Marcinkevičiaus dramine trilogija, Vilnius 1977.
28 Znalazła ona swe konsekwentne rozwinięcie w: E. Gudavičius, Mindaugas, Vilnius 1998.
29 Zob.: W.A. Kemp, Nationalism and Communism in Eastern Europe and the Soviet Union. A Basic Contradiction?, New York 1999.
30 Zob.: R. Lopata, Politikai ir istorija. Algirdo Brazausko ir Vytauto Landsbergio istorijos sampratos. Politicians and History. Conceptions of History by Algirdas Brazauskas and Vytautas Landsbergis, Vilnius 2010.
31 Perspektywę zachodnią wyraża np.: S.J. Cohen, Politics without a Past… Litewską perspektywę przedstawia: A. Ramonaite, Posovietines Lietuvos politine anatomija, Vilnius 2007.
32 Jako wyjątki trzeba by tu wymienić dwie dysertacje: K. Antanaitis, Sowiecka nomenklatura na Litwie, Łotwie i w Estonii (1953-1990): prawidłowości i cechy szczególne (2001); S. Grybkauskas, Zarządzanie przemysłem na sowieckiej Litwie w latach 1965 -1985: napięcia i konflikty (2007). Obie zostały obronione w Instytucie Historii Litwy na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie.
Z języka litewskiego tłumaczyła
Katarzyna Korzeniewska
Dr Aurimas ŠVEDAS, ur. 1974, historyk, docent na Wydziale Historii Uniwersytetu Wileńskiego. Autor monografii poświęconej historiografii sowieckiej (2009) i wywiadu -rzeki z wybitnym litewskim historykiem Edvardasem Gudavičiusem (Visa istorija yra gyvenimas, 2008). Zajmuje się badaniem rozwoju historiografii, problematyką pamięci zbiorowej (szczególnie oral history) i sowietologią.
Pierwodruk:
„Politeja”. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 2(16)/2011, pod redakcją Katarzyny Korzeniewskiej, Alvydasa Jokubaitisa, Andrzeja Pukszto
Copyright Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ